مقدمه

از جمله تلاشهای ارزشمند، حفظ آیت نورانی قرآن کریم است که همانند سایر تلاشهای علمی، نیازمند کاربست اصول و قواعد و برخورداری از اسلوب و سبک هاست و در کنار آن باید شرایط و زمینه هایی را به عنوان مقدمات تدارک و فراهم کرد.

کتاب اصول و روشهای حفظ قرآن تألیف محمدعلی سلیمانی با توجه کامل به تجارب حافظان بزرگ و تلاشهای صورت گرفته در عرصه های مختلف فرهنگی و علمی و محافل انس با قرآن، تدوین شده است. سعی مؤلف بر آن بوده است تا همه آن تجارب به صورت اصولی روشمند و با ارائه اسلوب و متدی کارا ارائه گردد. این کتاب در شش فصل تدوین شده است که خلاصه ای از فصول آن را به شما تقدیم میکنیم.

 

فصل اول: فضیلت تلاوت و قرآن

در قرآن آیاتی است که موکداً لزوم تلاوت و انس همیشگی با کلام خدا را خاطرنشان می سازد؛ مخصوصاً در شرایط سخت. از این رو، باید همواره تلاش نماییم تا دلها را ظرف پاکیزه ای برای آیت نورانی قرآن قرار دهیم.

در مورد حفظ و قرائت قرآن و عمل به آن، سفارشات زیادی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و ائمه معصومین علیهم السلام به ما رسیده است، تا جایی که آشنایی مسلمین اولیه با اسلام از طریق حفظ قرآن شروع شد.

حفظ آیت قرآن و انس دائمی با قرآن از راه قرائت و تصور آیت در ذهن، بهترین راه نزدیک شدن به خداوند و داشتن ارتباط دائمی و ذکر و یاد اوست.

وجود حفاظ قرآن یکی از مسائلی است که در راستای تحقق آیه إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ حجر/9 مطرح میباشد، چراکه خداوند حکیم اراده فرموده هر چیزی را از طریق وسایل و اسبابی جامه تحقق بپوشاند.

از سویی هم نهایت ابراز علاقه یک مسلمان به کلام خداوند، در حفظ کردن آیت نورانی تجلی پیدا میکند و در این خصوص چیزی جای حفظ کردن قرآن را نمی گیرد و این حداقل چیزی است که نصیب حافظ قرآن میگردد.

زیباترین تعابیر در مورد اهمیت تلاوت و حفظ قرآن از سوی پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله و نیز ائمه معصومین علیهم السلام وارد شده است که به برخی از آنها اشاره میکنیم.

پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله می فرمایند:

مَن قَرَأ القُرآنَ عَن حِفظِهِ ثُمَّ ظَنَّ أنَّ اللهَ تَعالی لا یغفِرُهُ فَهُو مِمَّن اسْتَهزَءَ بِآیات اللهِ.

کسی که قرآن را از حفظ تلاوت کند و سپس گمان برد که خداوند متعال او را نمی آمرزد، او در حقیقت از کسانی است که آیات خدا را به تمسخر و استهزاء گرفته است.

هر حافظ قرآن باید ضمن تلاوت قرآن در آیاتش نیز تدبر نماید و خصلت همدم بودن با قرآن را در خود ایجاد کند.

امام باقر علیه السلام طی حدیثی حاملان قرآن را به سه دسته تقسیم فرمودند:

عده ای قرآن را تلاوت کرده و آن را وسیله امرار معاش و تقرب به ملوک و تفاخر به مردم قرار داده اند.

عده ای دیگر از حاملین قرآن فقط حروف آن را گرفته و حدودش را ضایع ساخته اند. خداوند امثال ایشان را زیاد نکند.

قسم سوم از حاملان قرآن، با دستورات شفابخش آن بیماریهای فکری و قلبی خود را درمان میکنند؛ شبها با تلاوت قرآن مأنوس اند و روزها در صحنه های زندگی از آن الهام می گیرند و به خاطر انس با قرآن پهلو از رختخواب تهی میکنند. پس خداوند به برکت این گروه از قراء و حاملان قرآن بلا را از اجتماعات دور میکند و به خاطر آنان باران رحمت خود را فرود می آورد.

 

فصل دوم: اصول و شرایط حفظ قرآن

حال نکاتی را به عنوان اصول و شرایط حفظ قرآن بیان میکنیم:

1. تنظیم یک برنامه روزانه دقیق و حساب شده که حداقل و حداکثر آن معین باشد. میزان حداکثر نباید زیاد خسته کننده باشد.

بهتر است مبنای برنامه ریزی برای حفظ قرآن صفحات قرآن باشد، نه تعداد آیت، زیرا طول آیت مختلف متفاوت است. البته مهم استمرار برنامه روزانه است تا در بین برنامه خللی ایجاد نگردد.

2. تمرکز کامل حواس و خالی کردن ذهن از هرگونه اشتغالات فکری در هنگام حفظ آیت قرآن. تمرکز حواس یعنی ثابت نگاه داشتن توجه و دقت روی یک موضوع خاص و جلوگیری از نفوذ افکار مزاحم خارجی در ذهن.

طبیعی است که عواملی در تشتت افکار مؤثر است که باید آنها را از بین برد، مثل سرما، گرما، گرسنگی، تشنگی، خستگی، عصبانیت و ... .

3. انگیزه. در حفظ قرآن انگیزه های مادی، ناتوان اند که انسان را به سرمنزل مقصود برسانند. بلکه فرد با توجه به فضیلت حفظ و حافظ قرآن و به امید رسیدن به مقامات عالیه اخروی، میتواند در ایجاد نیتی الهی و انگیزه ای پاک بکوشد.

4. عزم و اراده. اراده و همت جدی و بلند در این عرصه سبب میشود تا موانع و مشکلات کنار نهاده شوند و استمرار برنامه تضمین گردد.

5. توکل و دعا. موفقیت در هر امری منوط به لطف و تفضل الهی است. در کسب عنآیات ربوبی دعا بسیار مؤثر است، پس شایسته است هر روز قبل از شروع به امر مقدس حفظ، دعاهای مربوطه را بخواند.

6. طهارت ظاهری و باطنی. درک و فهم و توفیق در حفظ قرآن کریم بدون طهارت باطنی و ظاهری ممکن نیست که اقل مرتبه طهارت، داشتن وضو و مرتبه بالاتر از آن پاک کردن قلب و جان از پلیدی ها و زشتی هاست.

7. مکان مناسب. اصولاً سکوت، خلوت، سادگی و بی پیرایگی از خصوصیات اساسی مکان قرائت یا حفظ قرآن است.

8. زمان مناسب. بهترین اوقات برای به ذهن سپردن هرگونه مطلبی، صبح زود است. البته هیچگاه نباید زمان حفظ کردن را محدود به صبح کرد، بلکه باید از هر شرایط مناسب ذهنی در هر وقت استفاده کرد و زمان حفظ را در طول شبانه روز تقسیم کرد. روانشناسان معتقدند بهتر است مطالب در ساعت ثابتی از شبانه روز حفظ شوند.

9. شرکت در جلسه حفظ. حضور و شرکت در جلسات حفظ لازم است زیرا باعث انس و مودت با حافظان دیگر، تصحیح اشتباهات حفظ و استفاده از تجارب دیگران میشود. همچنین در تقویت انگیزه ها نیز مؤثر خواهد بود.

فصل سوم: نظامها و ابزارها در حفظ قرآن کریم

فصل چهارم: روشهای حفظ قرآن کریم

در روشهای متداول، آیت قرآن کریم به صورتهای گوناگون حفظ میشوند. حفظ صفحه ای یا ایه ای رایج ترین روش هاست. اما با توجه به حجم آیت قرآن، به خاطرسپاری آن، نیازمند روش مرحله ای است.

روش جامع حفظ قرآن کریم، روش حفظ گروهی آیت قرآن در سوره ها را پیشنهاد می نماید. گروه بندی معنایی آیت به حافظ کمک میکند که یک واحد کامل معنایی را حفظ نماید.

 

مراحل شش گانه روش جامع

استفاده از روش جامع، فراگیران را در سازماندهی مطلب مطرح شده در آیت، بسط معنایی مفاهیم، عمیق تر شدن درک مفهومی و تمرین بازیابی کمک می نماید.

مرحله اول: پیشخوانی

پیش خوانی عبارت است از نگاهی اجمالی به موضوعات مطرح شده در آیت مورد حفظ که با شرایط ذیل انجام میشود:

ـ مقدمه ای که برای فهم آیت ضروری است.

ـ فهرست مطالب و عناوینی که در آیت مورد حفظ وجود دارد.

ـ خلاصه ای از موضوعات و مفاهیمی که در آیت مطرح شده است.

برای پیش خوانی آیت نباید بیش از چند دقیقه وقت را صرف نمود. تا سر حد امکان باید مطالب مطرح شده در آیت مورد حفظ را عنوان بندی، دسته بندی و طبقه بندی نمود.

مرحله دوم: سؤال کردن

با طرح سؤالات کلیدی از مطالب مهم، نوآموز، روخوانی هدف داری را آغاز می نماید. پرسشهای قبل از روخوانی، انگیزه نوآموز را تا پایان یادگیری تقویت مینماید و او را به درگیری با مطالبی که می خواند، تشویق میکند.

مرحله سوم: روخوانی

اینکه صرفاً با چند بار روخوانی آیت، میتوان آن را حفظ کرد، تصور نادرستی است. مسلم است که روخوانی بدون هدف و غیر مفهومی به حفظ کارا منتهی نمیشود.

مرحله چهارم: تفکر

در این مرحله نوآموز بین دانسته های جدید خود و معلومات قبلی از طریق تفکر رابطه ای برقرار میکند. با این عمل میزان ماندگاری مفاهیم در ذهن افزایش می یابد.

مرحله پنجم: از بر گفتن

از بر گفتن به معنای تکرار آیت حفظ شده برای خود، بدون نگاه کردن به متن قرآن کریم است. پژوهش ها حکایت از آن دارند که تأثیر از بر گفتن در حفظ قرآن کریم بسیار بیشتر از خواندن آیت است.

[مؤلف پس از بیان روش جامع حفظ قرآن کریم، دوازده روش حفظ را نیز به صورت مختصر بیان میکند. عزیزانی که مایل باشند میتوانند برای مطالعه بیشتر به کتاب مراجعه نمایند.]

 

توصیه های کاربردی در حفظ قرآن

1. در طول مدت حفظ باید از یک قرآن استفاده کرد.

2. حافظ باید قبل از حفظ، نام سورهه ای قرآن را که 114 تاست، به خاطر بسپارد.

3. سوره بقره به علت طولانی بودنش برای کسانی که تاکنون سابقه حفظ قرآن را نداشته اند، مناسب نیست.

4. وقتی حافظ حس کرد که ذهنش خسته شده و به سختی حفظ را ادامه میدهد، از کار دست بکشد و مدتی استراحت کند تا آمادگی لازم برای ادامه حفظ در او پیدا شود.

5. برای رعایت ترتیب باید سوره ها را بر حسب موضوعات و قصه ها تقسیم نمود.

6. در حاشیه قرآن، جلو ایه ای که مشابه دارد، یادداشت شود که مشابه این آیه در کدام سوره و کدام آیه وجود دارد.

7. محفوظات خود را برای دیگران تکرار کنید و از آنها بخواهید که اشتباه هایتان را بگویند.

8. در حفظ آیت مانند هم باید دقت وافر نمود. حفظ اینگونه آیت تلاش بیشتر و تکرار و تمرین مضاعف را می طلبد. فهمیدن معنای آیت، هم در آسانی حفظ مؤثر است، و هم انسان را قادر میسازد که با استفاده از مضمون آیت، پایان آنها را حدس بزند.

9. گوش دادن به نوار ترتیل با صدای قاریان معروف و ممتاز، قاری را در تسلط یافتن بر قواعد تجوید یاری میکند.

10. یادگیری ادبیات عرب، مانند لغت، صرف و نحو، شخص را بر فهم درست آیت و حفظ آیت مشابه قادر میسازد.

فصل پنجم: استمرار حفظ قرآن و پیشگیری از فراموشی

اگر مراحل حفظ مطابق با اصول یادگیری زبان غیر مادری باشد، فراموشی به جز در موارد خاص و اندک حادث نمیشود. شیوه های غیر علمی، تجربی و سلیقه ای مقدمات حضور فراموشی را فراهم میکند.

به طور کلی فراموشی دارای چهار علت عمده است:

1. زوال نافعال: هر پیامی که از طریق حواس پنجگانه به ذهن برسد، بر آن تأثیر مانند رد پا میگذارد. به طور کلی رد پا یا تأثیرات پیامهای مختلف در ذهن به مرور زمان کمرنگ تر و کم اثرتر میشوند، به نحوی که پس از مدتی که پیام در ذهن فعال نباشد، خود به خود از حافظه حذف میشود.

2. سرکوبی: از اصول مسلم روانشناسی و حافظه شناسی این است که: خاطره های ناخوشایند به طور غیر عادی فراموش میشوند.

شیوه های آموزشی غیر اصولی، خستگی مفرط ، عدم رعایت اصول کلاسداری و عدم احترام متقابل بین مربی و نوآموز میتواند احساس ناخوشایندی را از کلاس حفظ در ذهن به وجود آورد که در درازمدت میتواند باعث رشد ویژگی سرکوبی شود.

آراستگی ظاهری، رعایت ادب اسلامی و پیراستگی کلاس حفظ و جذاب بودن فضای آموزشی از اهم امور در حفظ قرآن کریم است.

3. تحریف نظامدار: در ارائه یک سری مفاهیم برای حفظ، هر کس آنچه را که دوست دارد، به خاطر میسپارد و از کلیه عملیات ذهنی برای نگهداری و بازیابی مناسب آن مفاهیم استفاده میکند. هرچه حافظ نسبت به قرآن کریم و حفظ آن علاقه بیشتری نشان دهد، کیفیت حفظ او بهبود مییابد. یکی از عواملی که میتواند در ایجاد علاقه به حفظ قرآن کریم نقش مؤثری داشته باشد، استفاده از تکنولوژی آموزشی یا امکانات کمک آموزشی است.

4. تداخل: اگر در یک دوره حفظ قرآن کریم، آیت به درستی و با روش صحیح در ذهن جای نگیرند، در حفظ آیت بعدی تداخل منفی دارند و با ورود اطلاعات و آیت جدید، معلومات قدیمی از ذهن حذف میشوند. علت این امر بر هم خوردن تعادل ذهن پس از یادگیری ناموفق یک مطلب است.

از علائم تداخل منفی مطالب در هم، افزایش فعالیت و اضطراب نوآموز و بر هم خوردن آرامش همیشگی او در کلاس است. در این موارد بهترین عملکرد توقف مراحل حفظ و ترمیم ضایعه ناشی از تداخل است.

برای فراموش نشدن آیت محفوظه چه باید کرد؟

حافظ قرآن باید سعی کند در کیفیت محفوظات قبلی خلل و ضعفی راه پیدا نکند، بنابراین ضروری است برنامه ای روزمره یا هر چند روز یکبار جهت مرور آیت محفوظه داشته باشد. برنامه ریزی جهت مرور با توجه به حجم محفوظات و میزان اشکالاتی که حافظ احتمال میدهد داشته باشد و نیز میزان توانایی حافظه، در اختیار خود اوست.

بدیهی است که هر چه آیت حفظ شده بیشتر باشد مرور بیشتری لازم است. سعی کنید هنگام مرور، آیت را حتماً تلاوت کنید و فقط از ذهن نگذرانید.

فصل ششم: سنجش و اندازهگیری در حفظ قرآن کریم

این فصل از کتاب در شماره هشتم نشریه نسیم وحی به چاپ رسیده است.*

* اصول و روشهای حفظ قرآن، محمدعلی سلیمانی، مرکز مدیریت حوزه علمیه خواهران، نشر سنابل، چاپ اول، بهار 84