قرن هفتم :


خصائص الوحى المبين
اثر ابوحسين و يا ابوزكريا شمس الدين يحيى ( م 600 ق ) فرزند حسن معروف به ابن بطريق از علما و متكلمين اماميه .
ايـن تـفسير در مناقب حضرت على بن ابى طالب (علیه السلام  ) و آيات نازله در حق وى اختصاص يافته و از كتب عامه و صحاح استدراك و استدلال شده است .
تفسير مذكور شامل بيست و پنج فصل است : فصل اول در بيان قوله تعالى ( انما وليكم اللّه و رسوله ); فـصـل دوم در بيان آيه ( يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك ), فصل سوم در بيان آيه ( اليوم اكملت لـكـم دينكم ); و فصل بيست و پنجم آخر تفسير در بيان قوله تعالى ( هذان خصمان اختصموا فى ربهم ). اين تفسير در سال 1311 ق ضمن نورالهداية دوانى در تهران چاپ گرديده و مجدد در سال 1406 ق توسط وزارت ارشاد اسلامى به تحقيق شيخ محمدباقر محمودى چاپ گشته است .
مـنـابع : اصل كتاب خصائص الوحى المبين ; الذريعة , 7/175; امل المل , 2/345; روضات الجنات , 8/196; ريـاض العلماء, 5/354; الثقات العيون , 337; لسان الميزان , 6/247; معجم رجال الحديث 20/42; دائرة المعارف بزرگ اسلامى , 3/117; مصفى المقال , 501.


عرائس البيان فى حقايق القرآن
از شيخ المشايخ صدرالدين ابومحمد روزبهان ( 522 - 606 ق ) فرزند ابونصر بقلى فسائى شيرازى معروف به شيخ شطاح و صاحب شطحيات از اقطاب صوفيه و مشاهير عرفاء حكيم متاله .
وى ايرانى تبار و اصلا از مردم ديلم و در فساء متولد گرديده است پس از تكميل مقدمات خود نزد افاضل علماى شيراز مدتها در كربلا و نجف و شام و حجاز و اسكندريه اقامت داشت .
در اين ايام بود كه با شيخ الاشراق سهروردى هم مباحثه گرديد.
او سپس شيراز را مسكن دائمى خود قرار داد.
و نيز پنجاه سال در مسجد جامع عتيق شيراز به وعظ و سخنرانى پرداخت .
تـفسير مورد بحث در دو مجلد به زبان عربى قديمى ترين تفسير عرفانى براى قرآن كريم است به شيوه عقايد صوفيان مبتنى بر تاويلهاى عرفانى .
بـسـيارى از آيات را كه در فضائل حضرت على بن ابى طالب (علیه السلام  ) و خاندان عصمت و طهارت (علیه السلام  ) است با مشرب عرفانى و تصوف خود تاويل و تفسير نموده است .
نسخه كهن از مخطوطات اهدائى سيد محمد مشكوة به كتابخانه دانشگاه تهران به شماره 9 ثبت دفتر كتابخانه دانشگاه تهران موجود است .
اين تفسير در دو مجلد دو دفعه در لكنهو چاپ سنگى گرديده و نيز مفسر آن را در يك جلد به نام نبذة النفائس فى انتخاب العرائس تلخيص نموده است .
مـنابع : الاعلام , 3/35; الذريعة , 15/242; الانوار فى كشف الاسرار, 1/168; آثار العجم , 461; رياض الـعـارفـيـن 118; ريحانة الادب , 3/324; شدالازار, 243; طرائق الحقائق , 2/640; كشف الظنون , 1/196 به بعد; فارسنامه ناصرى , 2/147; مجمع الفصحاء, 2/680; معجم المؤلفين , 4/175; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 1/299; نخستين مفسران پارسى نويس , 1/278.


جنة الناظر و جنة المناظر
از سـيدالاشرف ( 482 - 610 ق ) فرزند الاغر بن هاشم علوى حلبى مشهور به تاج العلى از علماء و محققين تبارشناس شيعه .
تفسير مورد بحث در بيان يكصد آيه از قرآن است مفسر آنها را به مناسباتى انتخاب نموده و شرح و تفسير كرده است .
و آن در پنج مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و كلامى است ولى اكنون وجود ندارد.
منابع : اعلام زركلى , 1/332; اعيان الشيعه , 3/460; الانوار الساطعة فى المائة السابعة , 19; الذريعة , 5/160; ريـحـانـة الادب 1/320; لـسـان الـمـيزان , 1/449; معجم الدراسات القرآنيه , 125; معجم المؤلفين عمر رضا كحاله , 2/301; نكت الهميان , 119; الوافى بالوفيات , 10/373.


نهج البيان عن كشف معانى القرآن
اثر شيخ محمد ( م ح 640 ق ) فرزند حسن شيبانى , از علما و متكلمين اماميه .
ايـن تـفسير در يك جلد به زبان عربى است كه در آن روش پيشينيان و استناد به اخبار و احاديث ملحوظ گرديده و از تاويلات متاخران در آن اثرى نيست .
شـيـبانى در مقدمه تفسير خود مى گويد از دير زمان به خاطرم رسيد كه تفسيرى بر قرآن كريم بنويسم و در آن به اسباب نزول و غرائب كلمات قرآن بپردازم اين نظر در جمع علما مطرح و مورد تشويق قرار گرفت .
و نيز در مقدمه تصريح نموده است كه تفسير آيات شريفه با كمك روايات وارده از طريق اهل البيت و ائمـه مـعـصومين (علیهم السلام  ) صورت خواهد گرفت و همچنين ناسخ و منسوخ و جمله اى از عبادات و احـكـام را ذكـر خـواهد نمود بدون آنكه به بواطن و اسرار قرآن و وجوه اعراب و اختلافات قراءآت توجه نمايد.
و نيز در مقدمه مزبور ضمن چند فصل به مباحثى درباره كتب آسمانى و انواع علوم قرآن پرداخته است .
سـپـس تفسير خود را از شرح استعاذه و سوره فاتحة الكتاب آغاز كرده و بعد سوره هاى قرآن را به تـرتيب تا سوره الناس بر اساس قوله قوله مورد بحث قرار داده است و در اين اثر از شيخ مفيد و از تفسير التبيان شيخ طوسى نقل مى نمايد.
مـؤلف تفسير خود را به نام المستنصر باللّه خليفه ( م 640 ق ) تاليف كرده است ولى گفتنى است كه بعضى از محققان نظير صاحب مستدرك الرسائل و تاسيس الشيعة مستنصر باللّه خليفه عباسى ( مـورد نظر مفسر ) را با المستنصر باللّه خليفه فاطمى اشتباه و خلط نموده اند و آقابزرگ تهرانى در طبقات اعلام الشيعة اين اشتباه را متذكر شده و مؤلف را در رديف علماى قرن هفتم ياد كرده است .
نـسـخه هاى خطى متعددى از اين تفسير در كربلا ( در كتابخانه شيخ محمد صالح برغانى مورخ 700 ق و در كـتـابـخـانه شيخ عبدالحسين تهرانى منتقل به كتابخانه مدرسه هندى ), در نجف و اصـفـهـان و قـم ( در كـتابخانه آيت اللّه مرعشى به شماره 6739 ) و در تهران ( كتابخانه دانشگاه شماره 67 ) موجود مى باشد.
مـنابع : الانوار الساطعة فى المائة السابعة , 156; تاريخ علماء المستنصريه , 2/332; تاسيس الشيعة , 335; الذريعة , 24/414; فهرست كتابخانه مرعشى قم , 17/290; فهرست كتابخانه اهدائى مشكوة , 1/237.

تفسير سوره فاتحه
از محمد ( زنده در 652 ق ) فرزند محمد بن احمد السيف البويكهى از اعلام مفسران شيعة .
مفسر در خراسان به تدريس اشتغال داشته است .
و ايـن تـفـسـيـر را بـه نام يكى از اعاظم خراسان معروف به شمس الملة و الدين شهاب الاسلام و المسلمين كه نزد مفسر تلمذ داشته تاليف نموده است .
در اين تفسير در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى به بيان قواعد نحوى اعراب كلمات و آيات سوره الحمد تاليف شده و در 652 ق اجازه روايت آن را به شمس الدين مزبور داده است .
نسخه نفيسى از اين اثر به خط نسخ كه سال تحرير آن 782 ق است , از مخطوطات كتابخانه آستان قدس رضوى و به شماره 1241 محفوظ است .
مـنـابع : فهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 1/434; فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 136; مفسران شيعه , 108.


سعد السعود للنفوس منضود
اثـر رضـى الـدين ابوالقاسم على ( 589 - 664 ق ) فرزند موسى بن جعفر از احفاد طاووس حسنى حـلـى داوودى مـعـروف بـه سـيـد بـن طاووس , از مشاهير علماى شيعه و سيدالطائفه و نقيب الطالبيين كه در آستانه حضرت اميرالمؤمنين (ع ) در نجف مدفون است .
ايـن كـتـاب در واقع فهرست كتابهاى كتابخانه ابن طاووس است كه تنها بخش مربوط به قرآن و تفاسير آن در دست است و بقيه آن از ميان رفته است .
بـخـشى از اين كتاب در معرفى صحف انبياء سلف عليهم السلام است از جمله صحيفة ادريس در بـيـش از بـيست فصل كه شامل احوال انبياء از آدم تا خاتم الانبياء حضرت محمد بن عبداللّه (صلی الله علیه و آله وسلم) اسـت و بـحث درباره زبور در بيش از بيست فصل و بعد به اناجيل اربعه پرداخته است و از چندين تفسير آنچه كه متعلق به امامت حضرت على بن ابى طالب (علیه السلام) و خاندان عصمت و نبوت (علیه السلام ) است استخراج كرده است .
و بـعـد تفسيرهايى را كه در اين كتاب از آنها استفاده كرده است نام برده از جمله تفسير ابى جعفر مـحـمـد بـن على بن الحسين , و تفسير شيخ مفيد و تفسير الصادقيين و تفسير اليات المنزلة فى الامير, و تفسير ابن عقدة و تفسير الكعبى و تفسير ابى على الجبائى در ده مجلد.
امـروزه نسخه هاى متعددى از كتاب سعدالسعود للنفوس منضود در كتابخانه هاى ايران و عراق و هـنـدوسـتـان مـوجـود مـى باشد تفسير ديگرى به نام الانوار الباهرة فى انتصار العترة الطاهرة به رضـى الدين سيد ابن طاووس نسبت مى دهند كه آيات قرآنى در احاديث مروى از فضائل حضرت امـيـرالـمـؤمـنـيـن (علیه السلام) در آن بحث شده و خود مى گويد كه نص صحيح از رب العالمين و سيد المرسلين بر امامت حضرت على (علیه السلام  ) را نقل نموده است .
متاسفانه نسخه اى از آن در دست نيست .
مـنـابـع : الاعـلام , زركلى , 5/26; امل المل , 2/205; الانوار الساطعة فى المائة السابعة , 116; جامع الـرواة , 1/603; الـذريـعـة , 12/182; ايضاح المكنون , 1/76; فوائد الرضوية , 1/330; فهرست الفبائى كـتـب خـطى كـتابخانه مركزى آستان قدس , 308; كشف الظنون , 1/166; لؤلؤة البحرين , 235; مـعجم رجال الحديث , 12/188; معجم الدراسات القرآنية , 179; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 7/248; مفسران شيعه , 107; هدية العارفين , 1/710.


نزول القرآن فى شان اميرالمؤمنين (علیه السلام  )
اثـر ابوبكر محمد ( م ق 664 ق ) فرزند مؤمن شيرازى نيشابورى حافظ, از محدثين ثقة و مفسرين شيعه .
تفسير مورد بحث به شيوه روائى است .
شـيـخ منتجب الدين و ابن شهر آشوب و شيخ عبدالجليل قزوينى از تفسير مذكور در آثار خود نام برده اند.
ولى فعلا نسخه اى از آن موجود نيست .
تفسير ديگرى به نام تفسير حافظ نيشابورى به همين مفسر نسبت مى دهند كه آن هم وجود ندارد.
مـنـابـع : الـثـقـات العيون فى سادس القرون , 291; جامع الرواة , 2/186; الذريعة , 24/106; تنقيح المقال , 3/178; معالم العلماء, 118; معجم الدراسات القرآنيه , 303; الفهرست , منتجب الدين , 108; النقص , 193; مفسران شيعه , 102.


تفسير خواجه نصيرالدين طوسى
اثـر مـولانـا شـيـخ ابـوجـعفر محمد ( 597 - 672 ق ) فرزند محمد بن الحسن معروف به خواجه نصيرالدين طوسى از مشاهير علما و حكماى شيعه جامع علوم و فنون اسلامى .
خـواجـه نـصـيـر در اين تفسير به زبان عربى و شيوه كلامى با مشرب حكمى و فلسفى خويش به تفسير آيات قرآن كريم پرداخته است .
از اين تفسير طى تفسيرها و ساير كتب و مؤلفات علماى اماميه نقل گرديده است .
و هـمـچنين نسخه اى از اين تفسير از مخطوطات كتابخانه سيد ابن طاووس ( م 664 ق ) موجود بوده كه از آن در كتاب خود رسالة محاسبة النفس نقل كرده است .
خـواجـه نـصـيرالدين طوسى تفسير ديگرى به نام تفسير سورة الاخلاص به زبان فارسى به همان شيوه كلامى و مشرب حكمى و فلسفى تاليف نموده است .
نـسـخـه اى از اين تفسير مربوط به عهد صفويه از مخطوطات اهدائى مشكوة ( شماره 1046 ) در كتابخانه دانشگاه تهران محفوظ است .
مـنـابـع : الاعـلام , 7/30; الانـوار الساطعة فى المائة السابعة , 168; روضات الجنات , 6/300; رياض الـعـلـمـاء, 5/159; ريحانة الادب , 2/171; فوات الوفيات , 3/246; الوافى بالوفيات , 1/179; شذرات الذهب , 5/339; الذريعة , 4/252.


شواهد القرآن
مـفـسـر سـيد جمال الدين ابوالفضائل احمد ( م 673 ق ) فرزند موسى بن جعفر از احفاد طاووس حسنى حلى داودى معروف به سيد بن طاووس , از ائمه حديث و اكابر فقهاء وى برادر رضى الدين ابوالقاسم على است .
ايـن تـفـسـيـر در دو مجلد به زبان عربى و شيوه روائى و كلامى و ادبى به بحث در تفسير كليات شواهد آيات قرآن اختصاص داده شده است .
ابـن داوود دربـاره آن مـى نـويـسـد كـتاب شواهد القرآن مجلدان كه مسلما از نظر ابن داوود گذشته است .
تفسير ديگرى به جمال الدين سيد به طاووس به نام عين العبرة فى غين القرة نسبت مى دهند كه در آن آيات نازله در فضائل حضرت على بن ابى طالب (علیه السلام ) را مورد تفسير قرار داده است .
ابن داوود از قول شهيد اول اسناد اين تفسير را مورد ثقه ذكر كرده است .
نسخه اى از اين كتاب به خط شهيد ثانى در كتابخانه خوانسارى ( صاحب روضات الجنات ) موجود بـوده اسـت و همچنين نسخه اى نزد ميرزا حسين نورى بوده كه به دست آقابزرگ تهرانى رسيده است .
مـنـابـع : اعـيـان الـشيعة , 3/189; الاعلام , 1/261; امل المل , 2/29; الانوار الساطعة , 13; الذريعة , 14/244; رجـال , ابن داوود, 45; جامع الرواة , 1/72; روضات الجنات , 1/66; ريحانة الادب , 8/72; قـامـوس الرجال , 1/660; لؤلؤة البحرين , 235; معجم رجال الحديث , 2/344; نقد الرجال , تفرشى , 35.


الفحص و البيان عن اسرار القرآن
اثـر شيخ نجيب الدين ابوزكريا و يا ابواحمد يحيى ( 601 - 689 ق ) فرزند احمد هذلى حلى معروف به شيخ نجيب الدين از فقهاى اماميه و مؤلف جامع الشرائع .
تـفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم و حاوى آيات عدل و آيات دال بر اختيار و جبر به شيوه كلامى است .
مـفـسر بخش عمده بحث خويش را به آياتى كه ظاهر آن دلالت بر عدل دارد و آياتى كه دلالت بر جبر و اختيار دارد پرداخته است .
اين تفسير در نوع خود بى نظير است .
نـسـخه اى از اين تفسير نزد شيخ زين الدين ابومحمد على بياضى عاملى ( م 877 ق ) بوده و از آن در كتاب خويش الصراط المستقيم بسيار نقل نموده است .
مـنابع : اعيان الشيعة , 10/287; الانوار الساطعة , 204; بغية الوعاة , 2/331; الذريعة , 16/124; رياض العلماء, 5/334; ريحانة الادب , 7/565; لؤلؤة البحرين , 291; مجالس المؤمنين , 1/569; تعليقة امل المل , 335.

نوشتن دیدگاه


تصویر امنیتی
تصویر امنیتی جدید