موسسه کیهان در ماه مبارک رمضان به روال هر ساله محفل انس با قرآن را برای کارکنان خود برگزار میکند و در آن از قاریان برجسته داخلی و مصری برای تلاوت آیات قرآن دعوت میکند اما ماه رمضان امسال در نمازخانه موسسه کیهان حال و هوای دیگری حاکم بود و آن حضور یکی از قاریان برجسته و محبوب در میان ایرانیان یعنی شیخ سیدمتولی عبدالعال بود که برای نخستین بار با حضور در موسسه کیهان به تلاوت قرآن پرداخت.
استاد سیدمتولی عبدالعال را باید از قاریان طراز اول وپیشکسوت کشور مصر به شمار آورد که با سبک و شیوهای منحصر به فرد در تلاوت قرآن، راهی را که استاد محمدصدیق منشاوی در تلاوت قرآن پیموده، طی کرده است و آن سبک حزینخوانی در تلاوت است.
سیدمتولی متولد 1947 شهر فاقوس مصر، در خانوادهای علاقهمند و پایبند به آموزههای عرفانی و دینی رشد و نمو کرد، مادرش که محب عرفا و صوفیه بود از همان آغاز نام سید را که متعلق به یکی از عرفا و صوفیه بزرگ مصر «سیداحمد البدوی» بود بر فرزندش نهاد تا او نیز در این راه گام نهد. اوج شهرت استاد سیدمتولی به واسطه تلاوتهای بسیار زیبایی است که توام با نغمات حزین و صدای گرم و نوای هیجانبرانگیز و ملکوتی وی میباشد.
نوای دلنشین و موزون تلاوت ایشان از شهرت و محبوبیت فراوانی در میان قاریان و اهل قرآن در ایران و سایر کشورها برخوردار است و محافل قرآنی او، در کشورمان استقبال و شور و حال عجیب جوانان ایرانی را به دنبال دارد.
ترنم نغمههای آسمانی آیات نور از حنجره سیدمتولی عبدالعال همه مستعمان را به وجد میآورد و دلها را به خشوع وامیدارد. وی البته در میان تلاوتهایش، شاهکارهای متعددی دارد که از جمله آنها سورههای شوری و حشر، مریم، نجم، زمر و... است و خود او آنها را نه ابتکار خود بلکه لطف و توفیق الهی میداند.
دهمین سفر استاد سیدمتولی به ایران فرصت مغتنمی بود که با دعوت از او برای تلاوت در جمع کارکنان موسسه کیهان، فضای عطرآگین تلاوت آیات آسمانی با نوای حزین وی آکنده شده و معنویت زایدالوصفی را در دل تشنگان کلام وحی به وجود آورد که طبعا این دعوت با تواضع مثالزدنی استاد مورد پذیرش واقع شد و وی با حضور در نمازخانه موسسه به تلاوت آیاتی از قرآن پرداخت.
البته روزهدار بودن استاد مانع از آن شد که بتواند بهره بیشتری از تلاوتش به مستمعان ارائه دهد چنان که خود وی اذعان کرد اگر روزه نبودم 40 دقیقه برایتان تلاوت میکردم.
از رهگذر حضور استاد در جمع اهالی کیهان و دیدار وی با سرپرست و مدیران موسسه فرصتی پیش آمد تا با وی به گفتوگو بنشینیم و از تجربیات و رهنمودهای شنیدنی او بهره گیریم آنچه در پی میآید حاصل این دیدار صمیمانه است. در اینجا جا دارد از کسانی که زمینه این دیدار را فراهم کردند، به ویژه آقای رفعتی در روابط عمومی سپاسگزاری کنیم.
* به عنوان اولین سۆال کمی درباره سبک تلاوت خودتان و ویژگیهای آن صحبت کنید:
- سپاس خداوندی را که ما را برای کتاب عزیزش انتخاب کرد.
در سن 5 سالگی پدر و مادرم مرا به مکتبخانه روستا فرستادند تا قرآن بیاموزم و در مدت 5سال توانستم کل قرآن را حفظ کنم. از 13سالگی روش خاصی برای زندگی قرآنی خود برگزیدم و آن این بود که از کسی تقلید نکردم و با همان صدائی که خداوند به من بخشیده بود به قرائت قرآن پرداختم. البته دوست داشتم صدای قاریان بزرگی چون: مصطفی اسماعیل، عبدالباسط، شعیشع، محمد صدیق منشاوی، محمدعلی البناء، محمد رفعت، طه الفشنی را بشنوم چون قلهها و برجستگان تلاوت بودند و قرآن را آن طور که خداوند نازل کرده بود میخواندند اما با وجود این هرگز از کسی تقلید نکردم.
* یعنی از ابتدای تلاوت قرآن تاکنون از کسی تقلید نکردهاید؟
- خیر از هیچ کس تقلید نکردهام. من با لحن و صوت خودم میخوانم و وقتی مردم تلاوت مرا میشنوند میگویند این همان سید متولی عبدالعال است.
بزرگان تلاوت هر یک، قرآن را با صوت و سبک خودشان میخوانند و وقتی به تلاوتی اقدام میکنند از سبک او مردم تشخیص میدهند که فلان قاری مشغول تلاوت است. این یک اصل برای من در زندگی بود.
* نظرتان درمورد تقلید و ابداع سبک تلاوت چیست؟
- کسانی که حفظ قرآن میکنند و علاقه به تلاوت قرآن دارند مانعی ندارد که تقلید هم بکنند. هر چقدر بتوانند میتوانند تقلید کنند.
* این تقلید تا چه حدی و تا کی باید ادامه داشته باشد؟
- قاری اگر بتواند برای خود یک سبک خاص تلاوت برحسب صوت و لحن خود انتخاب کند بهتر است چون هر صوتی طنین و آوای خاص خود را دارد و خداوند اصوات را گوناگون آفریده و او به همه چیز توانا است و وقتی یک کاری با صوت و طنین آوائی خاص خود قرآن تلاوت میکند زیباتر و متینتر میشود و به واسطه صوت و آوای مخصوص خود درنظر مردم شناخته میشود.
* توصیه شما به جوانانی که میخواهند وارد عرصه تلاوت شوند چیست؟
توصیه من به حافظان قرآن و کسانی که میخواهند قاری قرآن شوند این است در قدم اول اقدام به حفظ قرآن و آموختن احکام و قواعد تلاوت کنند چون این، اصل و اساس قرآن است.
یک قاری باید حتماً قواعد وقف و ابتدا را بشناسد، یاد بگیرد و فهم کند تا در معانی قرآن خلل وارد نشود. در اینباره کتاب التحفه الجزریه درمورد احکام تلاوت به روایت حفص ازعاصم منبع خوبی است. قاری قرآن باید احکام تجوید و تلاوت را از معلم و استاد بیاموزد و آن را تلقی و دریافت کند همچنان که خداوند به پیامبرش فرمود: و انک لتلقی القرآن من لدن حکیم علیم. لذا علم تلاوت را باید از متخصص در احکام تلاوت یاد بگیرد و وقتی قرآن را حفظ کرد و احکام تلاوت را فرا گرفت اقدام به تلاوت قرآن با امانتداری کند و به این ترتیب میتواند احترام قرآن را حفظ کند.
* اولین بار که به ایران سفر کردید کی بود و استقبال مردم را چطور دیدید؟
من در سال 1992 (اواخر سال 70شمسی) به همراه مرحوم شیخ شحات انور به جمهوری اسلامی ایران سفر کردیم و در مدت 27روز با سفر به تمام استانهای ایران به تلاوت قرآن در محافل و مجالس پرداختیم. ماشاءالله استقبال و عشق به قرآن و اهل قرآن، فوقالعاده و خارج از تصور ما بود و ما به این امر افتخار میکردیم. من به صراحت بگویم چنین استقبال و گرمی را تصور نمیکردم و عشق به قرآن و اهل قرآن مافوق توصیف بود و این دهمینبار من است که به ایران سفر میکنم.
* شما تا حال با امامخمینی و آیتالله خامنهای دیداری هم داشتید؟
- من سال70 به ایران آمدم. آقای خمینی آن زمان به رحمت خدا رفته بود اما به خدمت آقای سیدعلی خامنهای رسیدیم و ایشان به گرمی و با تواضع از ما استقبال کردند و ما را مورد لطف قرار دادند. من چندین بار در حسینیه خدمت ایشان رسیدهام.
* با توجه به تبلیغات مسموم دشمنان علیه شیعیان، ارتباط مردم ایران با قرآن را چطور ارزیابی میکنید؟
- قرآن همان قرآن است و هیچ تبدیل و تغییری در آن نیست: «لاتبدیل لکلمات الله» من در ایران هیچ تفاوتی در قرآن ندیدم. کلام خدا واحد است و مذاهب هر چه باشند تبدیل و تغییری در کلام خدا نخواهد بود.
* سطح تلاوت قاریان ایرانی را از لحاظ فنی و صوت و لحن چگونه ارزیابی میکنید؟
- در زمینه حفظ قرآن، پیشرفت خوبی مشاهده میشود. با بسیاری از قاریان قرآن ایرانی ملاقات داشتم. در لبنان قاریان خوبی چون سعید طوسی و سلیمی را دیدم که تلاوت استواری داشتند و صداهایشان خوب بود. سال به سال در حفظ قرآن و آموزش قرآن و بروز استعدادهای قرآنی در زمینه صوت و لحن پیشرفت دیده میشود. سطح این قاریان در سطح جهانی است و من چند ماه پیش در هند بودم، همراه من یک قاری ایرانی بود که نامش یادم نیست او در مجالس و محافل آنجا قرآن را خیلی خوب و بدیع تلاوت میکرد و از لحاظ صوت و تلاوت بسیار خوب بود. اما مهم ترین نکتهای که قاری باید مراعات کند اینکه باید با احکام تلاوت بخوبی آشنا باشد، اگر طبق این احکام و قواعد تلاوت نکند قاری خوبی نخواهد بود هر چند صدای خوبی هم داشته باشد و هیچ ارزشی ندارد و مخل تلاوت است. شیخ محمدبن جزری ابیات خوبی در زمینه رعایت تجوید و احکام قرائت دارد که قاری باید به آنها توجه کند.
کسی که در محافل میخواند بایستی احکام تلاوت را که روایت حفص از عاصم است بیاموزد و به کار ببرد در غیر این صورت تلاوت خوبی نخواهد داشت و هرگز تلاوت او مورد استقبال قرار نخواهد گرفت.
* توصیه شما به قاریان باسابقه و حرفهای و نیز حافظان چیست؟
- قاری قرآن بایستی دائما به قرآن مراجعه کند تا فراموش نکند هر قاری یا حافظ روزی باید حداقل دو جزء یا یک جزء و نیم یا یک جزء بر حسب وقت خود، بخواند تا حفظیاتش فراموش نشود و روزانه باید سهمیه هر روز را بخواند.
* ما از صحبتهای شما این طور استنباط میکنیم که یک قاری حتما باید یک حافظ هم باشد این طور نیست؟
- یک قاری که به محافل و مجالس دعوت میشود تا قرآن بخواند باید یک حافظ باشد حالا جوانانی که علاقه به تلاوت دارند و دوست دارند بخوانند لزوما نبایستی حافظ کل باشند بلکه قسمتهائی از قرآن را حفظ کنند چون علاقه آنان به تلاوت است آنها یک قاری حرفهای نیستند. چون فرق است بین قاری حرفهای و علاقه مند به تلاوت. قاری حرفهای باید حافظ کل قرآن باشد اما آن کسی که علاقه دارد قرآن بخواند لزوما باید احکام تلاوت را بداند تا آن جاهایی را که میخواهد بخواند خوب بشناسد و جایگاههای وقف و ابتدا را بداند.
* انس با قرآن چه برکاتی برای شما در زندگیتان داشته است؟
- خداوند ما را با قرآن گرامی داشته و با قرآن به خانهها و فرزندانمان برکت داده است الحمدلله همگی اینها از برکت قرآن است و فرزندانمان نیز به برکت قرآن صالح شدهاند من دو پسر دارم و شش دختر و الحمدلله یک پسرم دکتر صلاح پزشک متخصص داخلی و اطفال است و حافظ کل قرآن است و قرآن را با امانت میخواند.
پسر بزرگ ترم دامپزشک است و در قطر کار میکند. دخترانم هم همگی در دانشگاه تحصیل کردهاند و قرآن را حفظ هستند و آنان ازدواج کردهاند و خدا به آنها فرزندان و ذریه صالحی داده است که همه اینها به برکت قرآن بوده است.
* پیام قرآن به مسلمانان از هم گسیخته و متفرق عصر حاضر چیست؟
- تنها راه نجات، عمل به قرآن و دستورات آن است: و ما آتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا، چون قرآن در صورت عمل به آن باعث نجات امت خواهد بود.
* در خلال سفرهای قرآنی به نقاط مختلف جهان، استقبال مردم از تلاوتها و محافل قرآنی در کدام کشور بیشتر و پرشورتر بود؟
- من در تمام کشورها و مکانهایی که قدم گذاشتم چیزی جز احترام و تکریم و تقدیر ندیدم. در اندونزی عشق به قرآن فوق وصف بود. همچنین در لبنان، سوریه، ترکیه، جنوب آفریقا، پاکستان، هند و عراق. سال گذشته من در عراق بودم و در حرمهای مطهر امام علی(ع)، امام حسین(ع) و امام کاظم(ع) به تلاوت پرداختم، استقبال و شور مردم فوقالعاده بود و به گرمی و شور و حال از این مجالس استفاده کردند.
* بیشترین سفرهای شما به کدام کشورها بود؟
- به پاکستان 10 بار، ایران 10 بار، لبنان نزدیک 10 بار، ترکیه بیش از 5 بار و عراق 4 بار سفر کردهام.
* چرا در شرایط کنونی مصر، از ستارگان نسل گذشته در تلاوت همچون منشاوی، عبدالباسط، رفعت و... خبری نیست؟
- یک بار از استاد شعیشع در رادیو مصر سۆال کردند که چرا در مصر استعدادهای جدید و ستارگان جدید ظهور نمیکند فرمود: چون صداها آلوده شده است همان طور که محیطزیست آلوده شده.
* وضعیت تعلیم و تحفیظ قرآن در جامعه امروز مصر چگونه است و اقبال جوانان مصری در دورههای اخیر تا چه حد بوده؟
- روند تعلیم قرآن به همان شکل سابق است. مکتبخانهها و حلقات حفظ قرآن در شهرها و مساجد برقرار است و حافظان بسیار زیادی هم وجود دارد اما عجیب است که بزرگان و استعدادها و ستارگان گذشته دیگر وجود ندارد و اقبال جوانان بسیار بسیار زیاد است و تعلیم و حفظ قرآن فراوان در جریان است.
* به نظر شما بهترین زمان برای تمرین تلاوت با صوت و لحن چه موقعی است؟
- بهترین زمان تمرین تلاوت، در محافل و مجالس قرآن است و تمرین در تنهایی و خلوت تمرین نیست بلکه در محافل است که قاری میتواند به خوبی تمرین کند. البته وقت مناسب، صبح زود است که قاری باید عادت کند صبح اول وقت از خواب برخیزد و قبل از طلوع آفتاب، حفظ آیات قرآن را مرور کند.
* آیا در نظر دارید در مورد زندگی قرآنی و تجربیاتتان در اینباره کتابی منتشر کنید؟
- کتابی در مصر منتشر شده از احمد حمام با عنوان «سفراء القرآن» که اختصاص به شرح زندگانی اغلب قراء دارد، شرح حال من نیز در حد 4 صفحه در این کتاب آمده است. غیر از این، نوارهای تلاوت من در سراسر جهان وجود دارد و این خود تاریخ و تجربه است و کسانی که میخواهند از این تجربیات استفاده کنند و راه و روش تلاوت را بیاموزند میتوانند به این نوارها و برنامه های ضبط شده مراجعه کنند.
* حرکت ایران به سمت قرآن پس از انقلاب را چطور ارزیابی میکنید؟
- بسیار بسیار خوب بوده، نهضت بزرگی در زمینه آموزش قرآنکریم به وجود آمده و استعدادها و نخبه های قرآنی زیادی وجود دارد.
من کودکان 8 و 9 ساله ایرانی را در لبنان میدیدم که با ما بودند و در زمینه حفظ کل قرآن امتحان میدادند. ماشاءا... خوب بودند.
* وقتی تلاوت های شما در مصر را با برخی تلاوتهای اماکن دیگر در سایر کشورها مقایسه میکنیم متوجه میشویم برخی از تلاوتهایتان خصوصا آن تعداد که در مصر ضبط کردهاید مانند سوره شوری و حشر و سوره مریم از حلاوت و دلنشینی خاصی برخوردارند فکر میکنید علت این امر چیست؟
- من 22 نوار در 22 ساعت در استودیوهای رادیو مصر ضبط کردهام، در این تلاوتها شیخ «رزق خیرحبه» عضو (انجمن قاریان مصر) نیز حضور مییافت. به نظر من علت این امر تنها الهام خدایی است و انسان هیچ نقشی در آن ندارد توفیق و موفقیت و دلنشینی کار همه از جانب خداست. این به زرنگی و نقش فرد بستگی ندارد
* شما با کدام یک از قاریان معروف و ستارگان عالم تلاوت مصر حشر و نشر داشتید؟
- چنان که عرض کردم در سال 70 من به اتفاق شیخ شحات انور به ایران سفر کردم. ایشان بسیار خوش مصاحبت بودند و نسبت به همه ادب و احترام نشان میدادند. او را حقیقتا خیلی دوست داشتم. ما در مصر در مناسبتهای مختلف در محافل زیادی به تلاوت میپرداختیم. با شیخ عبدالباسط فقط یک بار ملاقات کردم و واقعا قله تواضع و اخلاق والا بود و الگویی نیک به شمار میرفت همچنین با شیخ علیالبنا نیز ملاقات داشتم.شیخ ابوالعینین شعیشع را بسیار دوست داشتم و در مصر با او ملاقات میکردم با شیخ طبلاوی در مناسبتهای زیادی در مراسم شبهای تلاوت در مصر دیدار داشتم و برادر و همکار خیلی خوبی بود، او را بسیار دوست میداشتم او هم مرا زیاد دوست میداشت. اما توفیق دیدار شیخ مصطفی اسماعیل را نداشتم در حقیقت قاریان برجسته و پیشکسوت مصری همگی الگوی نیکی برای اهل قرآن و برای مردم بودند و درسهای زیادی از آنها آموختهایم خداوند همهشان را رحمت کند.همچنین شیخ راغب مصطفی غلوش را هم گاهی ملاقات میکنم. او همچنان در برخی مساجد، قرآن صبحگاهی رادیو مصر را تلاوت میکند. روزهای جمعه نیز تلاوت دارد.
* در پایان اگر صحبت و توصیهای دارید بفرمایید؟
- قاری قرآن اگر احساس عجز و تواضع و خشوع در برابر خداوند نداشته باشد نمیتواند در کار تلاوت توفیق و استمرار داشته باشد. کسی که قرآن میخواند باید آن را با خشوع و تدبر بخواند و اگر با معانی و تفسیر آن آشنا نباشد حداقل آن را با تدبر و خشوع بخواند و به اوامر خدا عمل کند. ما همگی در خدمت قرآن هستیم و هیچ کار مهمی جز قرآن در زندگی ما نیست. قرآن قانون اساسی و چراغ روشنگر زندگی و مال و ثروت ما و در یک کلام همه چیز ماست.
شبکه تخصصی قرآن