تفاسیرقرن سوم
تفسير بطائنى
اثر حسن ( م ح 200 ق ) فرزند على بن ابى حمزه كوفى بطائنى از محدثان و فقها و مفسران شيعه , وى ايرانى تبار است و نام او را سالم نيز مى خوانند.
ابن حجر در لسان الميزان وى را شيعه اماميه مى خواند.
سپس به تفسير او اشاره نموده است .
تـفـسير وى به زبان عربى و به شيوه روائى است و در كتب تفسير و حديث شيعه اماميه از آن نقل گرديده است .
بطائنى به نقل از صالح بن سهل به سند خود از امام محمد باقر علیه السلام نقل مى كند كه در روز قيامت قـول لا الـه الا اللّه از يـاد بندگان فراموش مى شود مگر كسى كه به ولايت على بن ابى طالب علیه السلام اقرار داشته باشد.
و همچنين است در تفسير آيه 189 سوره بقره و ديگر آيات كه تمامى آنها در فضايل اميرالمؤمنين على بن ابى طالب علیه السلام و خاندان عصمت و نبوت است .
شـيـخ آقابزرگ تهرانى اين تفسير را در الذريعة ياد كرده است و مى نويسد كه مفسر والى ابى بصير بود و اكثر روايت اين تفسير را از ابى بصير روايت كرده است .
مـنـابـع :

اعـيـان الشيعة , 5/196; تفسير, فرات كوفى , 63; ايضاح المكنون , 2/295 به بعد; تهذيب الاحـكـام , 6/73 به بعد; الذريعة , 4/264; جامع الرواة , 1/208; رجال , ابن داود, 440; رجال , كشى , 462; رجـال , نـجـاشى , 1/132; الفهرست , شيخ طوسى , 75; لسان الميزان , 2/234; معجم رجال الحديث , 5/14; من لا يحضره الفقيه , 3/241; الكافى , 5/328 به بعد; معجم المؤلفين , 3/253.

تفسير ابى جنادة سلولى (تفسير القراآت )
اثـر ابوجنادة حصين ( م ب 200 ق ) فرزند مخارق , از احفاد حبشى بن جنادة سلولى كوفى صحابه رسول اللّه (ص ) و از مفسرين اماميه و فحول قراء.
شـيخ طوسى او را از اصحاب حضرت صادق و امام موسى الكاظم (عليهما السلام ) ضبط كرده و از دو كتاب او به نام تفسير و جامع العلم ياد نموده است .
گـفـته اند كه حصين داراى دو تفسير قرآن و تفسير القراءات بوده كه گويا هر دو يكى است و آن كتاب بزرگى بوده است كه ابوالعباس نجاشى در رجال خود مى گويد آن را نزد ابوالحسن العباس كاتب , معروف به ابن ابى مروان قرائت كردم و او برايم بخط خود اجازه اى نگاشت .
ابن نديم در الفهرست مى نويسد: ( ( ابوجناده ) من الشيعة المتقدمين .
و له من الكتب كتاب التفسير و كتاب جامع العلم ).

مـنـابـع :

تـاسيس الشيعة , 328; جامع الرواة , 1/260; الذريعة , 4/252; طبقات المفسرين , 1/161; رجـال , ابـن داود, 447; رجـال , شيخ طوسى , 178; رجال , نجاشى , 1/342; الفهرست , ابن نديم , 243; الفهرست , شيخ طوسى , 110; لسان الميزان , 2/319; مفسران شيعه , 68.

ثواب القرآن
اثـر ابـويـعـقـوب اسماعيل ( زنده در 203 ق ) فرزند مهران بن ابى نصر زيد سكونى كوفى از ثقات محدثين و مفسرين ايرانى تبار شيعه و از اصحاب حضرت صادق علیه السلام. شيخ طوسى در رجال خود او را جزء اصحاب حضرت صادق و حضرت رضا عليهما السلام مى داند.
تفسير وى به زبان عربى و به شيوه روائى است و طى تفسيرهاى شيعى روائى و كتب معتبر حديث اماميه بسيارى از روايات او را نقل نموده اند.
منابع : اعيان الشيعه , 3/435; الذريعة , 5/19; جامع الرواة , 1/103; رجال , ابن داود, 59; رجال , شيخ طـوسـى , 148, 368; رجـال , نجاشى , 1/111; الفهرست , شيخ طوسى , 34; لسان الميزان , 1/439; الاستبصار, 1/461 به بعد; معجم رجال الحديث , 3/189; منتهى المقال , 59.
المصابيح فيما نزل من القرآن فى اهل البيت علیه السلام.
اثـر ابـوالعباس احمد ( م ح 204 ق ) فرزند حسن اسفراينى ضرير, از مفسران و محدثين قرن سوم هجرى .
تـفـسير وى به زبان عربى و به شيوه روائى است كه تمامى كتب رجالى و فهارس از اين تفسير نام برده اند.
در اين تفسير آياتى كه در حق حضرت اميرالمؤمنين على علیه السلام و فضائل خاندان عصمت و طهارت نازل گرديده به بحث و تفسير آنها پرداخته شده است .
ابـوالعباس نجاشى پس از اينكه اسفراينى را از مفسران ضرير مى خواند نام تفسير او را ذكر كرده و آنـرا چـنـين وصف مى كند ( له كتاب : المصابيح فى ذكر ما نزل من القرآن فى اهل بيت علیه السلام و هو كتاب حسن كثير الفوائد ). و شيخ طوسى وى را در رجال خود قسمت فيمن لم يرو عن الائمه علیه السلام ذكر نموده است .
شيخ آقابزرگ تهرانى تفسير مذكور را در الذريعه ضبط كرده است .
مـنـابـع :

جـامـع الرواة , 1/44; الذريعة , 21/78; رجال , ابن داوود, 25; رجال , شيخ طوسى , 454; رجال , نجاشى , 1/238; تنقيح المقال , 1/53; الفهرست , شيخ طوسى , 52; قاموس الرجال , تسترى , 1/418; معجم رجال الحديث , 2/70; معجم المؤلفين , 1/190; منتهى المقال , 32.

الاى التى نزلت فى اقوام باعيانهم
از ابـومنذر هشام ( م 204 يا 206 ق ) فرزند محمد بن سائب بن بشر كلبى كوفى , از علماى شيعه و تبارشناس عصر خويش .
ابوالعباس نجاشى مى گويد او داراى مؤلفات بسيارى است سپس پنجاه عنوان از مؤلفات او را نام برده است .
ابـن نـديم در الفهرست قسمت الكتب المصنفة فى تفسير القرآن نخست از تفسير پدرش نام برده سپس مى نويسد ( كتاب تفسير الاى الذى نزل فى اقوام باعيانهم لهشام بن الكلبى ).
مـنابع :

الاعلام , 8/87; اعيان الشيعة , 10/265; تاريخ ابن خلدون , 2/262; الذريعة , 4/234; رجال ,
نجاشى , 2/399; الفهرست , ابن نديم , 37, 108; لسان الميزان , 6/196; مرآة الجنان , 2/29; شذرات الذهب , 2/13; تفسير الواقدى .
اثـر ابـوعـبـداللّه محمد ( مدينه 130 - بغداد 207 ق ) فرزند عمر بن واقد اسلمى مدنى معروف به واقدى و از مؤرخين و مفسران و محدثين شيعه بود.

وى در اكـثـر عـلـوم آثار بسيار گران قدرى از خود باقى گذاشته است كه بعضى از آنها به طبع رسيده است .
سيد محسن امين عاملى در اعيان الشيعة به تفصيل شرح حال وى را نگاشته و به نقل از ابن نديم چنين نوشته است : كان يتشيع حسن المذهب يلزم التقيه .
ذهـبـى در تـذكـرة الـحـفـاظ از وى نام برده و در سير اعلام النبلاء اقوال سنى هايى كه به خاطر تشيع اش او را جرح نموده اند ذكر كرده سپس قسمتى از تفسير او را آورده است .
تـفسير وى در يك جلد به عربى و به شيوه روائى كه طى كتب حديث عامه و خاصه نقل گرديده است .
خيرالدين زركلى در اعلام تفسير خطى او را معرفى كرده است ولى محل نسخه آنرا ذكر نكرده اند.
مـنـابع :

اعيان الشيعه , 10/30; الاعلام , 6/311; تاريخ بغداد, 3/3-21; تذكرة الحفاظ, 1/348; تاريخ دمـشق , ابى عساكر, تلخيص ابن منصور, 23/131; البداية و النهاية , 9/363; شذرات الذهب , 2/18; كشف الظنون , 1/460 به بعد; مصفى المقال , 421; العبر, 1/353; ميزان الاعتدال , 3/662; فهرست , ابن نديم , 111; النجوم الزاهره , 2/184.

تفسير الفراء
اثـر ابـوزكـريـا يحيى ( 144 - 207 ق ) فرزند زياد الاقطع بن عبداللّه بن مروان ديلمى معروف به الفراء, از مفسران شيعه و نحويين اماميه در كوفه .
عـلـوم عـربى و لغت و نحو و تفسير را از شيوخ علماى شيعه اخذ كرد و از مشهورترين شاگردان كسائى است .
پـدر او زيـاد الاقطع هنگام قيام حسين بن على بن الحسن المثلث عليه ظلم هادى بن مهدى بن منصور خليفه عباسى به وى پيوست و در جنگ فخ در سال 169 ق دستش قطع گرديد و به زياد الاقطع شهرت يافت .
وى از جـمـله مفسران شيعه است كه به تاليف يك تفسير اكتفاء نكرده و به تاليف آثار قرآن پژوهى مختلف پرداخته است .
از جمله : الجمع و التثنية فى القرآن , تفسير غريب القرآن ; لغات القرآن ; مجاز القرآن ; المصادر فى القرآن ; تفسير المعانى فى القرآن .
آقابزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد كه تفسير الفراء غير از تفسيرهاى مذكور است .
اين تفسير نزد ابن شهر آشوب مازندرانى ( م 588 ق ) موجود بود و در اسباب النزول و مناقب نقل نموده است .
و همچنين از اين تفسير در تفسير فرات كوفى نقل شده است .
منابع :

اعيان الشيعة , 10/290; الاعلام , زركلى , 8/145; ارشاد الاديب , 7/276; بغية الوعاة , 2/333; تـاريـخ الادب العربى , كارل بروكلمان , 2/199 - 201; تاسيس الشيعة , 69; تذكرة الحفاظ, 1/372; تـفـسـيـر فـرات كـوفى , 241; تهذيب التهذيب , 11/186; الذريعة , 4/298; رياض العلماء, 5/347; شـذرات الـذهـب , 2/19; طـبقات المفسرين , داودى , 366; طبقات الزبيدى , 4; ضحى اللاسلام , احمد امين , 2/307; الفهرست , ابن نديم , 37; معجم الدرسات القرانيه , 126; مفسران شيعه , 77.

تفسير يونس
اثر ابومحمد يونس ( م 208 ق ) فرزند عبدالرحمان , از اصحاب و مفسران و شيخ المحدثين اماميه .
در عـصر هشام بن عبدالملك خليفه اموى ( 105 - 125 ق ) متولد گرديد و غلام على بن يقطين بـود و حـديـث و عـلوم قرآن و تفسير را از محضر امام موسى كاظم علیه السلام و حضرت على بن موسى الرضا علیه السلام اخذ كرد.
شيخ طوسى او را از اصحاب امامين موسى كاظم و حضرت رضا علیه السلام ضبط كرده است .
و نجاشى پس از توثيق وى او را وكيل حضرت على بن موسى الرضا علیه السلام وصف نموده و امام علیه السلام از علم او تمجيد و او را توثيق كرده اند.
فـضـل بـن شـاذان مى گويد: از ثقات شنيدم كه مى گفتند از حضرت على بن موسى الرضا علیه السلام استماع نموده اند كه امام علیه السلام مى فرمودند يونس بن عبدالرحمان , سلمان زمان خويش است .
قـمـيـون او را طـعـن نموده اند ولى از طرف اصحاب ائمه , اتفاق كلمه بر توثيق و عظمت مقام و منزلت او هست .
تـفـسير وى به زبان عربى و به شيوه روائى است و در كتب تفسيرهاى شيعه و كتب معتبر حديث نقل گرديده است .
ابوالعباس نجاشى ( م 450 ق ) پس از توثيق وى , بيش از سى و پنج عنوان از مؤلفات او را نام برده است از جمله دو اثر به نام كتاب فضل القرآن و كتاب تفسير القرآن .
على بن ابراهيم قمى در تفسير خود از تفسير او بسيار نقل كرده است .
از جـمـله در تفسير آيه 75 سوره انعام و كذالك نرى ابراهيم ملكوت السموات و الارض و ليكون مـن الـمـوقنين از استادش هشام بن حكم از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روايتى تفسيرى نقل كرده است .
مـنـابـع :

الاسـتبصار, 2/97 به بعد; اعيان الشيعة , 10/326; الاعلام , 8/261; تاسيس الشيعة , 328; تـهذيب الاحكام , 3/61 به بعد; تفسير القمى , 1/205; جامع الرواة , 2/356; الذريعة , 4/322; رجال , ابـن داود; رجـال , عـلامـه حـلى , 184; رجال , شيخ طوسى , 364; رجال , نجاشى , 2/420; رجال , كشى , 409; الفهرست , شيخ طوسى , 211; الفهرست , ابن نديم , 276; الكافى , 2/564 به بعد; هدية العارفين , 2/572.

تفسير يقطينى
اثـر ابـوجـعفر محمد ( زنده در 210 ق ) فرزند عيسى بن عبيد بن يقطين بن موسى , از مفسران و محدثان شيعه و از اصحاب ابوجعفر ثانى جوادعلیه السلام بوده و نيز از امام روايت كرده است .
مؤلفات مفسر را بيش از 18 عنوان ضبط كرده اند كه در علوم مختلف اسلامى است .
از جمله آنها كتاب تفسير قرآن كريم است .
شيخ طوسى در الفهرست و نيز ابن شهر آشوب مازندرانى در معالم العلماء تفسير قرآن كريم مفسر را ضبط كرده اند.
عـلـى رغـم اينكه بعضى مفسر را به غلو متهم نموده اند ابوالعباس نجاشى در رجال خود مفسر را توثيق نموده و او را داراى روايات كثير و تصانيف نيكو مى خواند.
علامه حلى در كتاب رجال خويش روايات او را پذيرفتنى مى شمارد.
تفسير مفسر به زبان عربى و به شيوه روائى است .
تفسيرهاى روائى روايات مفسر را نقل و ضبط نموده اند.
منابع :

الاستبصار, 3/155 به بعد; تاسيس الشيعة , 259; تهذيب الاحكام , 6/71 به بعد; جامع الرواة , 2/166; الـذريعة , 4/321; رجال , ابن داود, 508; رجال , برقى , 58; رجال , علامه حلى , 142; رجال , نـجـاشى , 218; رجال , كشى , 450; تنقيح المقال , 3/169; الفهرست , شيخ طوسى , 311; فهرست , ابـن نـديم , 312; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , 421; معالم العلماء, 101; الكافى , 1/87 به بعد و ساير مجلدات ; مفسران شيعه , 78.

تفسير ابن همام صنعانى
اثـر امـام حـافـظ كـبـير ابوبكر عبدالرزاق ( 126 - 211 ق ) فرزند همام بن نافع حميرى يمانى , از مفسران و محدثان اماميه .
شيخ طوسى او را از اصحاب حضرت صادق علیه السلام شمرده است .
و فريقين عامه و خاصه وى را توثيق نموده اند و نيز ائمه مذاهب اسلامى از وى نقل حديث كرده اند و در كـتـب عـامه پس از توثيق او اظهار نارضايتى از تشيع وى دارند چون مفسر متجاهر به تشيع خود بود.
ذهبى در ميزان الاعتدال مى گويد.
مردى در مجلس و حضور وى نام معاويه را ياد كرد.
عبدالرزاق گفت : مجلس ما را با ذكر نام فرزندان ابى سفيان , آلوده مكن ( ميزان الاعتدال , 2/ 610 ). تـفـسـيـر ابـن همام كه نسخه هاى متعددى از آن امروزه در دست است , كهن ترين تفسير شيعى مـى بـاشـد كه از گزند حوادث در امان مانده و چند نسخه از اين تفسير در فهرست كتابخانه هاى مصر و هندوستان و عراق ذكر شده است .
كـارل بـروكـلمان در تاريخ الادب العربى نسخه مصرى را از فهرست تذكرة النوادر ( 15 ) معرفى كرده است .
فرات كوفى از علماى شيعة در عصر غيبت صغرى در تفسير آيه 81 سوره طه و نيز در تفسير آيات ديگر از مفسر نقل كرده است .
و ايـن تـفـسير از جمله تفسيرهائى است كه به شيوه روائى مى باشد و روايات زيادى را از ابى عروة مـعـمـر بـن راشد صنعانى بصرى از اصحاب امام جعفر صادق علیه السلام و ديگر اصحاب ائمه علیه السلام هنگام تفسير آيات قرآن كريم نقل مى نمايد.
اين تفسير چنانكه كارل بروكلمان اظهار مى دارد در حيدرآباد دكن به چاپ رسيده است .
مـنـابع :

اعيان الشيعة , 7/471; الاعلام , زركلى , 3/353; البداية و النهاية , 10/265; تذكرة الحفاظ, 1/364; تذكرة النوادر, 33; تفسير, فرات كوفى , 258 به بعد; تهذيب التهذيب , 6/278; جامع الرواة , 1/456; الـذريعة , 4/250; رجال , برقى , 24; رجال , شيخ طوسى , 267; الطبقات الكبرى , ابن سعد, 5/399; طبقات المفسرين , داودى , 1/296; الرسالة المستطرفة , 40; شذرات الذهب فى اخبار من ذهـب , 2/27; الفهرست , ابن نديم , 228; معجم الدراسات القرآنيه , 111; مفسران شيعه , 80; ميزان الاعـتـدال , 2/608; الـنجوم الزاهرة , 2/202; نكت الهميان , 191; مرآة الجنان , يافعى , 2/52; وفيات الاعيان , ابن خلكان , 1/303.

تفسير ابن ابى عمير
اثـر شـيـخ ابـواحـمـد محمد ( م 217 ق ) فرزند ابى عمير زياد بن عيسى ازدى بغدادى , از شيوخ مـحـدثـان امـامـيـه و اعاظم فقهاء و مفسران شيعه و از ثقات اصحاب ائمه ( امام موسى كاظم و حضرت رضا و حضرت جواد عليهم السلام ). شـيخ طوسى در كتاب خود الفهرست مى نويسد ائمه ثلاثه را درك كرد سپس او را به نيكى توثيق كرده است .
هارون الرشيد به خاطر تشيعش او را به زندان افكند به يك روايت چهار سال در زندان به سر برد, و بـعضى هفده سال ذكر نموده اند, و خواهرش مؤلفات او را دفن نمود و قسمتى از آثار وى از بين رفت .
در بعضى از كتب رجالى مؤلفات او نود و چهار عنوان ياد شده است .
جمع كثيرى از اكابر محدثان اماميه در حوزه او تربيت يافته اند.
تفسير وى به زبان عربى و به شيوه روائى است .
نجاشى ( م 450 ق ) از طريق استادش شيخ مفيد با چهار واسطه از او نقل روايت مى كند.
و نيز طى تفسيرهاى روائى از آن بسيار نقل شده است .
مـنـابع :

الاستبصار, 1/184 - 185 به بعد; تفسير قمى , 1/28 به بعد; تهذيب الاحكام , 1/101; جامع الـرواة , 2/50 - 56; رجـال , ابـن داود, 287; رجـال , شـيـخ طوسى , 388; رجال , نجاشى , 2/204; الفهرست , شيخ طوسى , 168; لسان الميزان , 5/331; رجال , كشى , 492; الكافى , 3/206 به بعد.

تفسير ابن دكين
اثـر ابونعيم فضل ( كوفه 130 - شهيد در 219 ق ) فرزند دكين , بن حماد تميمى كوفى , از علماى شيعه و اكابر مفسران و محدثين .
وى سـالـهـا كـرسـى تدريس حديث و تفسير را در كوفه و بغداد به خود اختصاص داد و جمعى از شيوخ در حوزه او ترتيب يافتند و نيز علما و محدثين فريفين او را توثيق نموده اند.
از مشهورترين شاگردان سنى وى بخارى و مسلم است كه پس از توثيق او از روايات و احاديث وى در كتب خويش نقل كرده اند.
تـفسير وى به زبان عربى و به شيوه روائى كه طى كتب تفسير عامه و خاصه و كتب معتبر حديث منقول است .
مـنـابـع :

اعـيـان الشيعه , 8/398; الاعلام , 5/148; تذكرة الحفاظ, تهذيب الاحكام , 4/154 به بعد; تـهـذيـب الـتـهـذيب , 8/243; الذريعة , 4/240; رياض العلماء, 4/359; سير اعلام النبلاء, 10/142; شـذرات الـذهب , 2/46; طبقات المفسرين , داودى , 2/29; العبر, 1/377; الفهرست , شيخ طوسى , 87; الكافى , 6/465.

تفسير البرقى الكبير
اثر شيخ ابوعبداللّه محمد ( م ب 220 ق ) فرزند خالد قمى برقى منسوب به برق رود از نواحى شهر قم , از ائمه حديث و تفسير و علماى شيعه .
مفسر از اصحاب حضرت امام موسى كاظم و امام رضا, عليهما السلام است .
و نيز ايام حضرت جواد علیه السلام را درك نمود و زنده بود.
شيخ طوسى او را در عداد اصحاب امام رضا علیه السلام توثيق كرده است .
نـجـاشـى بعضى از مؤلفات مفسر را نام برده از جمله تفسير قرآن و كتاب التنزيل و التعبير سبك برقى در تفسير آيات قرآن و بيان معناى آيه به شيوه روائى است , و در تفسير آيات روايات را از چند طريق نقل مى نمايد.
روايت تفسيرى اش در تفاسير شيعه نقل شده است .
و نـيـز اسناد بسيارى از روايات به او منتهى مى گردد و روايات مفسر در كتب اربعه و بحارالانوار مجلسى و ساير كتب معتبر شيعه بالغ بر بيش از چهارصد مورد مى باشد.
وى پدر مفسر و محدث معروف شيعه ابوجعفر احمد بن محمد برقى صاحب كتاب المحاسن است كه كرارا به طبع رسيده است .
مـنـابع :

اعيان الشيعة , 9/273; الاستبصار, 3/31; تاسيس الشيعة , 259; تفسير فرات كوفى , 558; جامع الرواة , 2/110; الذريعة , 4/263; رجال , ابن داود, 309; رجال , برقى , 50; رجال , شيخ طوسى , 368; رجـال , كـشى , 457; رجال , نجاشى , 2/220; تنقيح المقال 3/112; رجال , علامه حلى , 139; الـفـهـرسـت , شـيـخ طوسى , 291; مفسران شيعه , 77; مقدمه المحاسن به قلم سيد جلال الدين مـحـدث ; مـصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , 405; الفهرست , ابن نديم , 276; من لا يحضره الفقيه , 3/158.

تفسير ابن اورمة
اثر ابوجعفر محمد ( م ب 221 ق ) فرزند اورمة قمى , از زعماى مفسران شيعه .
قـمـى هـا مـفسر را به غلو متهم نمودند ولى بين سالهاى 221 تا 254 ق توقيعى از جانب امام على الهادى علیه السلام در پاكى و برائت مفسر از تهمت غلو براى مردم قم صادر گرديد.
از اوسـت تـفـسـير قرآن كريم كتاب ما نزل من القرآن فى اميرالمؤمنين على بن ابى طالب علیه السلام و تفسير الباطن .
تـفـسـيـر وى بـه شيوه روائى است و مفسران شيعه در تفسير آيات قرآن كريم از تفسير وى بهره گرفته اند از جمله قسمتى از تفسير وى در ولايت در مجلد سوم كشف الغمه و تفسير كنزالعرفان عـلامـه بـرغـانـى ذكر شده است و در تفسير: ( عم يتساءلون عن النباء العظيم ) قال النبا العظيم الولاية و الراسخون فى العلم را اميرالمؤمنين على بن ابى طالب علیه السلام ذكر نموده و ديگر موارد.
مـنـابـع :

تـاسيس الشيعه , 331; تهذيب الاحكام , 9/226; الاستبصار, 4/137; جامع الرواة , 2/211; رجال , شيخ طوسى , 512; الفهرست , شيخ طوسى , 278; الكافى , 2/235 به بعد; معالم العلماء, 101; معجم رجال الحديث , 15/115.

تفسير ابن فضال كبير
اثـر ابـومحمد حسن ( م 224 ق ) فرزند على بن فضال كوفى تيملى معروف به ابن فضال كبير, از علماى تفسير شيعه و ثقات محدثين اماميه و از خواص اصحاب حضرت رضا علیه السلام. وى در اوائل , فـطحى مذهب بوده و به امامت عبداللّه بن جعفر معتقد بود سپس به امامت حضرت رضا علیه السلام ابوالحسن بازگشته و از ثقات روات حديث است و همچنين جزء مفسرين اماميه است كه چـنـد تفسير در فنون قرآن كريم نگاشته : كتاب الشواهد من كتاب اللّه ; الناسخ و المنسوخ ; تفسير قرآن كريم .
ابـن حـجر در لسان الميزان خود تفسير الناسخ و المنسوخ و كتاب تفسير و كتاب تفسير الشواهد من كتاب اللّه و ديگر مقالات او را نام برده است .
تفسير ابن فضال به شيوه روائى است و مفسران شيعه در تفسيرهاى خود و كتب معتبر آنها را نقل كـرده انـد و ابـن شهر آشوب مازندرانى در معالم العلماء تفسير او را ضبط كرده است و داودى در طـبـقات المفسرين تفسير قرآن و تفسير الناسخ و المنسوخ او را ذكر مى كند و اظهار مى دارد كه وى از مؤلفين و مفسرين شيعه است .
منابع :

الاستبصار, 1/19, 3/9; تاسيس الشيعه , 334; تهذيب الاحكام , 4/221, 7/477, 8/97; تفسير القمى , 2/74 به بعد; جامع الرواة , 1/214; الذريعة , 4/245; رجال , برقى , 54; رجال , شيخ طوسى , 371; رجـال , عـلامـه حـلى , 37; رجال , كشى , 433; رجال , نجاشى , 1/127; الفهرست , ابن نديم , 278; الـفـهرست , شيخ طوسى , 93; القاموس , 3/214; كامل الزيارات , 26; لسان الميزان , 2/225; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , 127.

تفسير ابن محبوب
اثر ابوعلى حسن ( 149 - 224 ق ) فرزند محبوب سراد يا زراد, از محدثين و مفسرين شيعه .
مفسر از اصحاب حضرت موسى بن جعفر و حضرت رضا و امام محمد الجواد عليهم السلام بوده و نـيـز از شصت نفر از اصحاب حضرت ابوعبداللّه جعفر الصادق علیه السلام روايت كرده است و اجماع كتب رجالى وى را توثيق نموده اند.
و ايـن تـفـسـير به شيوه روائى است كه در تفسير آيات قرآنى از احاديث و روايات ائمه معصومين عليهم السلام بهره گرفته است و مفسران شيعه در تفسيرهاى خود از تفسير وى نقل نموده اند.
بالغ بر بيش از هزار و پانصد و هيجده مورد از اسناد روايات به وى منتهى مى شود.
مـنابع :

الاعلام , زركلى , 2/212; الذريعة , 4/248; رجال , ابن داود, 116; رجال , شيخ طوسى , 347; رجـال , عـلامـه حلى , 37; رجال , كشى , 488; طبقات المفسرين , داودى , 1/139; الفهرست , ابن نـديـم , 276; الـفـهرست , شيخ طوسى , 96; تهذيب الاحكام , 4/202; من لا يحضره الفقيه , 3/36; لسان الميزان , 2, 31; معجم الدراسات القرانية , 108; مفسران شيعه , 71; الاستبصار, 3/38; تفسير قمى , 1/45.

تفسير ابن مهزيار
از ابـوالـحـسـن عـلـى ( زنده در 229 ق ) فرزند مهزيار دورقى اهوازى از ائمه تفسير و حديث , از اصحاب ائمه ثلاثه ابى الحسن الرضا و ابى جعفر الجواد و ابى الحسن الثالث عليهم السلام و از وكلاء آنها بوده است .
و در كـتـب رجـالى او را توثيق نموده اند وى از جمله علماى اماميه هستند كه دو تفسير به قرآن كـريـم تـالـيـف نـموده است اولى تفسير قرآن كه به نام وى شهرت دارد و دومى كتاب الحروف القرآنيه است .
اين تفسير به زبان عربى مانند تفاسير آن عصر روائى است و از ائمه عليهم السلام نقل مى كند.
اين تفسير را ابن اخى زواده در سال 229 ق از مفسر روايت كرده است و همچنين برادرش ابراهيم بن مهزيار اين تفسير را روايت مى كند.
بعضى از مورخين مفسر را با برادرزاده اش على بن ابراهيم بن مهزيار كه تشرف به خدمت حضرت حجت ابن الحسن علیه السلام يافت خلط كرده اند.
نجاشى پس از توثيق وى 35 عنوان از مؤلفات وى را ضبط كرده است .
مـنـابع :

الاستبصار: 1/311; الذريعة , 4/248; رجال , ابن داود, 251; رجال , علامه حلى , 92; رجال , شيخ طوسى , 318; رجال , كشى , 459; رجال , نجاشى , 2/74; الكافى , 3/313; مفسران شيعه , 72; الفهرست , شيخ طوسى , 231.

جامع التفسير (جوامع التفسير)
اثـر شـريف موسى ( م ح 230 ق ) فرزند اسماعيل بن امام موسى بن جعفر علیه السلام, از علماى شيعه در مصر و از محدثين و مفسران اماميه .
وى حفيد امام موسى الكاظم علیه السلام بود و مصر را مسكن خويش قرار داد.
تـبـار او را در مصر آل الكاظم و ( بنى كلثم ) مى خوانند و كلثم لقب محمد بن جعفر موسى بود و نيز محمد بن محمد بن الاشعث كندى از او روايت نموده است .
تفسير مورد بحث به زبان عربى و به شيوه روائى است .
ابـوالـعباس نجاشى و شيخ طوسى اين تفسير را در الفهرست ضبط كرده اند و اين تفسير و روايات ديگر مفسر طى كتب معتبر حديث و تفسيرهاى شيعى نقل گرديده است از جمله در كتب اربعه .
مـنـابـع :

الاسـتبصار, 3/24 به بعد; تهذيب الانساب , 171; الذريعة , 5/46; رجال , نجاشى , 2/343; الشجرة المباركة , 89; الفخرى , 15; الفهرست , شيخ طوسى , 191; لباب الانساب , 2/441; المجدى , 122.

الناسخ و المنسوخ
اثـر شيخ ابوالحسن دارم ( م ح 230 ق ) فرزند قبيضة بن نهشل بن مجمع تميمى دارمى سائح , از مفسران اماميه و اصحاب حضرت امام رضا علیه السلام است .
وى علوم تفسير و حديث را از حضرت رضا علیه السلام اخذ كرده است از آثار ياد شده وى تفسير الناسخ و المنسوخ و كتاب الوجوه و النظائر مى باشد.
ابـوالـعـبـاس نـجـاشى با سه واسطه توسط استادش احمد بن على سيرافى تفسير دارم را روايت مى كند.
ايـن تـفـسـير به زبان عربى و بحث آن در آيات ناسخ و منسوخ قرآن كريم مى باشد و فعلا موجود نمى باشد.
مـنابع :

تاسيس الشيعة , 334; جامع الرواة , 1/301; الذريعة , 24/11; رجال , نجاشى , 1/372; رجال , ابن داود, 147; معجم رجال الحديث , 7/86.

تفسير كندى (تفسير ابن اسباط)
اثر ابوالحسن على ( زنده در 230 ق ) فرزند اسباط بن سالم كندى الزطي مقرى كوفى , از اصحاب حضرت رضا علیه السلام و امام الجواد علیه السلام و از ثقات محدثين و مفسران شيعه .
وى حـديـث و عـلوم قرآن و فنون تفسير را از حضرت على بن موسى الرضا علیه السلام و ابى جعفر الثانى محمد الجواد علیه السلام اخذ كرد.
سپس به تدريس حديث و فقه و تفسير در پرداخت و جمع غفيرى در حوزه او تربيت يافتند.
شـيـخ طـوسـى در رجـال خـود وى را با لقب كندى بياع الزطى كوفى معرفى نموده و او را جزء اصحاب حضرت رضا علیه السلام و بعد در اصحاب حضرت الجواد علیه السلام ذكر نموده است .
زطى نوعى از لباس هندى مى باشد.
كـتـب رجـالـى اتفاق كلمه دارند كه وى نخست فطحى بود و نامه هاى بسيارى بين او و على بن مهزيار مبادله گرديد سپس به حضرت امام جواد علیه السلام ارجاع نمودند و على بن اسباط بازگشت و فطجبه را ترك نمود.
تـفـسـيـر مـورد بحث به زبان عربى و به شيوه روائى كه طى تفسيرهاى روائى شيعى بسيار نقل گرديده و در كتب معتبر حديث اماميه ذكر شده است از جمله در كتب اربعه .
مـنـابـع :

الاسـتبصار, 1/116; تهذيب الاحكام , 1/182; جامع الرواة , 1/554; رجال , ابن داود, 481; رجال , شيخ طوسى , 382, 403; رجال , علامه حلى , 99; رجال , كشى , 470; رجال , نجاشى , 2/73; الفهرست , شيخ طوسى , 116; تفسير قمى , 1/358; الذريعة , 4/240.

تفسير سوره يس
اثـر ابوالفضل سلمة ( م ح 240 ق ) فرزند خطاب قمى براوستانى ازدورقانى , از مفسران و محققان شيعه در عصر خود.
مـفـسـر از مـردم قـريه ازدورقان از توابع رى و از اكابر علماى اماميه در عصر حضرت رضا و امام محمد الجواد عليهما السلام بود.
جمعى از اكابر علماى اميه از مفسر روايت مى كنند و نيز داراى مؤلفات زيادى است .
تفسير وى به زبان عربى است .
سـيـد حسن صدر در تاسيس الشيعه مى گويد تفسير وى به روايت از اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام است .
روايات وى در كتب مهم و منابع و مصادر شيعى نقل شده است .
مـنـابع :

الاستبصار, 1/302, 2/312; اعيان الشيعه , 7/289; الذريعة , 4/344; رجال , ابن داود, 408; رجـال , نـجاشى , 1/422; كامل الزيارات , قولويه , 13; معالم العلماء, 57; مفسران شيعه , 69; معجم الرجال الحديث , 8/203.

تفسير مازنى
اثر ابوعثمان بكر ( 248 يا 249 ق ) فرزند محمد بن حبيب مازنى بصرى , از نحويين شيعه در بصره و لغويين و مفسرين اماميه و مورد وثوق شيعه و سنى مى باشد.
جمع كثيرى از مشاهير علماى نحو و عربية در حوزه او تربيت يافتند.
ياقوت حموى در معجم الادباء به تشيع وى تصريح نموده است سپس تفسير قرآن او را در مؤلفات وى ضبط كرده است .
ذهـبـى در سـيـر اعلام النبلاء از قول شاگردش المبرد مى نويسد ( لم يكن احد بعد سيبويه اعلم بالنحو من المازنى ) سپس او را به تقوى و صلاح و صاحب دين وصف نموده است .
در كتب عامه از جمله در مقدمه اخبار النحويين البصريين وى را در طبقه مفسرين ذكر نموده اند.
مـنـابـع :

اعـيـان الـشـيـعة , 3/594; الاعلام , 2/69; انباه الرواة , 1/242; تاريخ بغداد, 7/93; ايضاح الـمكنون , 1/482; تاسيس الشيعة , 71; بغية الوعاة , 1/463; الذريعة , 4/312; رجال , ابن داود, 73; رجال , نجاشى , 1/272; سير اعلام النبلاء, 1/270; شذرات الذهب , 2/113; العبر, 1/448; الفهرست , ابن نديم , 62; كشف الظنون , 1/412; الوافى بالوفيات , 10/211.

تفسير ابن وضاح
اثـر ابـومـحـمد عبداللّه ( م ح 250 ق ) فرزند وضاح بن سعيد كوفى لؤلؤى ازدى , از ثقات مفسران شيعه و فقهاء اماميه .
وى از اصحاب حضرت امام موسى كاظم علیه السلام ابوالعباس نجاشى توسط استادش حسين بن عبيداللّه غضائرى به پنج واسطه تفسير وى را روايت مى كند.
شيخ طوسى در باب الكنى در الفهرست خود تفسير او را ضبط كرده است .
تـفـسـير مذكور به زبان عربى از تفسيرهاى روائى است و مفسر در تفسير آيات قرآنى از احاديث و روايات مروى از ائمه اطهار علیه السلام گرفته است .
و همچنين از تفسير مفسر در كتب تفاسير روائى نقل گشته و از منابع تفسيرهاى روائى مفسران شيعه است .
مـنابع :

الاستبصار, 4/143 به بعد; تفسير بحرالعرفان , علامه برغانى ( خطى ); تفسير فرات كوفى , 408 بـه بـعـد; تـفسير قمى , 247 به بعد; تهذيب الاحكام , 2/259 به بعد; تهذيب التهذيب , 6/63; الذريعة , 4/249; رجال , ابن داود, 215; رجال شيخ طوسى , 355; رجال , نجاشى , 2/10; الفهرست , شيخ طوسى , 369; مفسران شيعه , 72; الكافى , 7/430.

تفسير ابن الصلت
از ابـوطالب عبداللّه ( م ح 250 ق ) فرزند صلت قمى تيمى از محدثين ثقه جليل , از اعلام مفسران اماميه .
حـديث و علوم قرآن را از امامين على بن موسى الرضا علیه السلام و ابوجعفر محمد الجواد علیه السلام اخذ كرد و نيز وكيل امام الجواد علیه السلام بود.
خـانـدان صـلـت از خـانـواده هـاى علمى مشهور قم مى باشند كه جمعى از فقها و محدثين از آن برخاسته اند.
تـفـسـيـر مـورد بـحـث بـه زبـان عربى در يك جلد به شيوه روائى كه طى كتب معتبر حديث و تفسيرهاى شيعى نقل گشته است و نيز فرزند مفسر على بن عبداللّه بن صلت تفسير مذكور را از پدر خود روايت كرده است .
مـنـابـع : الاسـتبصار, 1/204; جامع الرواة , 1/492; الذريعة , 4/243; رجال , ابن داود, 207; رجال , برقى , 55; رجال , شيخ طوسى , 380; رجال , علامه حلى , 105; رجال , كشى , 212; رجال , نجاشى , 2/13; الفهرست , شيخ طوسى , 192; من لا يحضره الفقيه , 4/148.
تفسير امام على الهادى عسكرى علیه السلام
از املاء امام ابوالحسن الثالث على الهادى علیه السلام ( 212 - 254 ق ). تـفـسير مذكور به زبان عربى در يكصد و بيست جلد از املاء امام الهادى علیه السلام بر ابوعلى الحسن بن خالد برقى ( زنده در 254 ق ) صاحب كتاب نوادر است كه ابن شهر آشوب مازندرانى ( م 588 ق ) در معالم العلماء مى گويد ( الحسن بن خالد البرقى اخو محمد بن خالد من كتبه : تفسير العسكرى من املاء الامام علیه السلام مائة و عشرون مجلدة ). شـيـخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة پس از ضبط اين تفسير در مؤلفات امام علیه السلام مى نويسد: ابن شهر آشـوب هـنـگـام شرح حال حسن بن خالد تفسير عسكرى را بصورت مطلق بدون قيد ذكر نموده است و ظاهر امر مراد از العسكرى امام هادى علیه السلام باشد كه نيز ملقب به صاحب عسكرى هستند.
شيخ طوسى در الفهرست مى نويسد كه ابوعلى حسن داراى كتاب مى باشد كه آن را برادرزاده اش ابوجعفر روايت كرده است .
شـيخ طوسى در رجال خود تصريح نموده است كه ابوعبداللّه محمد عصر امام على الهادى علیه السلام را درك نـكـرده است و در زمان پدرش حضرت جواد علیه السلام وفات يافته و نيز چنانچه از ترتيب گفتار نجاشى استفاده مى گردد ابوعلى الحسن برادر وسط بود و از ابوعبداللّه محمد كوچك تر و از برادر سوم الفضل بزرگتر و بر مبناى علم تبارشناسى ابوعلى حسن عمر طولانى تر داشته و وفات او بعد از برادر بزرگتر بوده است .
و در سـالـهاى امامت على الهادى علیه السلام بين 220 ق لغايت وفات امام ( 254 ق ) يكصد و بيست جلد تفسير را از املاء امام علیه السلام نگاشته است پس صحيح آن است كه اين تفسير از كتب ابوعلى حسن بن خالد برقى است و مى توان آن را تفسير عسكرى دانست چون از املاء امام علیه السلام است .
آنـچـه كـه مسلم است اين تفسير از املاء امام على الهادى علیه السلام است و فعلا موجود نيست و غير از تفسير از املاء امام عسكرى علیه السلام امام يازدهم مى باشد كه مكررا به طبع رسيده است .
مـنـابع :

تاسيس الشيعة , 330; جامع الرواة , 1/196; الذريعة , 4/283; رجال , ابن داود, 106; رجال , نجاشى , 1/176; الفهرست , شيخ طوس , 74; معالم العلماء, 34; معجم رجال الحديث , 4/317.

ثواب القرآن
اثر عبداللّه محمد ( م ح 254 ق ) فرزند حسان رازى زينبى از مفسران شيعه در قرن سوم هجرى و از اصـحـاب حـضرت امام على الهادى علیه السلام روايات و احاديث وى در كتب معتبر حديث شيعه نقل شده است از جمله كتب اربعه .
تـفـسير ثواب القرآن بر حسب روش آن عصر و ساير مؤلفات مفسر به شيوه روائى است و نيز مفسر داراى تـفـسـير ديگرى به نام تفسير ( انا انزلناه ) مى باشد و ابوالعباس نجاشى هر دو تفسير و ساير مـؤلـفـات مفسر را به واسطه استادش ابن شاذان قزوينى با سه واسطه روايت مى نمايد و نيز شيخ الطائفه شيخ طوسى تفسيرهاى مذكور را از طريق ابن ابى جيد روايت مى كند.
مـنـابـع :

تـهذيب الاحكام , 3/249 به بعد; الذريعة ; جامع الرواة , 2/88; رجال , طوسى , 42; رجال , نـجـاشـى , 2/226; الـفهرست شيخ طوسى , 173; معجم رجال الحديث , 15/190, معجم الدراسات القرآنيه عند الشيعة الاماميه , 121.

تفسير معلى
اثر ابوالحسن معلى ( م ح 255 ق ) فرزند محمد بصرى از مفسران اماميه , فقيه محدث .
ابوالعباس نجاشى ضمن ضبط تفسير او, وى را مضطرب الحديث وصف نموده ولى در كتب رجالى او را تـوثـيـق كـرده اند و آقاى خوئى در معجم رجال الحديث مى نويسد كه قول نجاشى مضطرب الحديث مانعى از توثيق وى نمى گردد.
افرادى مانند ابوالقاسم جعفر معروف به ابن قولويه ( م 367 ق ) در كامل الزيارات و شيخ كلينى در كـافى و شيخ صدوق در امالى و حسين عامر اشعرى قمى در كتاب خود و ابوالحسن على قمى در تفسير خود معروف به تفسير قمى از اين تفسير نيز زياد نقل كرده اند.
تـفـسـيـر مـورد بحث از تفسيرهاى روائى است كه در تفسير آيات قرآنى از احاديث و روايات ائمه اطهار علیه السلام بهره گرفته است ولى فعلا وجود ندارد.
منابع :

تفسير, قمى مجلد اول ; تفسير كنزالعرفان , علامه برغانى ( خطى ); الذريعة , 4/314; رجال , ابن داود, 349; رجال , نجاشى , 2/365; تنقيح المقال , 3/33; الكافى , 5/510 به بعد; كامل الزيارات , 135; معجم رجال الحديث , 18/257; مفسران شيعه , 77.

تفسير ابومحمد اهوازى
[ تـفـسـير الحسين اهوازى ], اثر ابومحمد الحسين ( م ح 257 ق ) فرزند سعيد بن مهران اهوازى كوفى , از اصحاب امام رضا علیه السلام و امام محمد جواد علیه السلام. تـفـسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى و شيوه روائى كه طى كتب تفسيرهاى شيعى از آن بسيار نقل گرديده است از جمله فرات كوفى در تفسير خود هنگام تفسير آيات قرآن كريم روايات آن را از اهـوازى نـقل نموده است و اكثر آن روايات در فضائل حضرت اميرالمؤمنين علیه السلام و خاندان عصمت و طهارت است .
و از جمله هنگام تفسير آيه 208 سوره بقره يا ايها الذين آمنوا ادخلوا فى السلم كافة با ذكر سند سلم را ولايت على بن ابى طالب علیه السلام مى شمارد.
هـمـچـنـين هنگام تفسير آيه 119 سوره توبه يا ايها الذين آمنوا اتقوا اللّه و كونوا مع الصادقين از حسين بن سعيد اهوازى به اسنادش نقل شده است كه چون اين آيه نازل شد حضرت رسول (ص ) فرمودند اين آيه در حق پسر عم من على بن ابى طالب علیه السلام نازل شده كه از صادقين است .
و هـمـچنين على بن ابراهيم قمى در تفسير خود معروف به تفسير القمى از تفسير وى بسيار نقل نـموده است از جمله هنگام تفسير آيه 68 سوره مباركه انعام و اذا رايت الذين يخوضون فى اياتنا فاعرض عنهم حتى يخوضوا فى حديث غيره و اما ينسينك الشيطان فلا تقعد بعد الذكرى مع القوم الظالمين از حسين بن سعيد اهوازى با ذكر سند از رسول اكرم (ص ) آمده است مؤمن كه به خدا و روز قـيـامـت ايـمان آورده است هرگز در مجلسى كه سب امام علیه السلام و يا غيبت مسلمان گردد حاضر نمى شود.
شيخ طوسى ( م 460 ق ) در الفهرست پس از توثيق وى او را از اصحاب حضرت رضا علیه السلام و حضرت جـواد علیه السلام و امام هادى علیه السلام ذكر كرده است سپس تمام مؤلفات او از جمله تفسير قرآن وى را ذكر نموده و آنها را روايت مى كند.
عـمـر رضـا كـحـالـه در معجم المؤلفين پس از ذكر تفسير او به غلط وى را در سال 300 ق زنده مـى خواند كه قطعا اشتباه است وى عصر امام الهادى ( م 254 ق ) را درك كرده و اوائل نيمه دوم قرن سوم وفات يافته است .
مـنـابع :

الاستبصار, 2/169; تاسيس الشيعة , 328; تفسير فرات الكوفى , 66; تفسير القمى , 1/204; تنقيح المقال , 1/632 - 330; تهذيب الاحكام , 7/89; الذريعة , 4/272; رجال , ابن داود, 132; رجال , كـشـى , 461; رجـال , نـجـاشى , 1/171 - 176; رجال , علامه حلى , 49; الفهرست , ابن نديم , 277; الـفـهرست , شيخ طوسى , 83 - 84; الكافى , 2/585 به بعد; معجم المؤلفين , 4/10; لسان الميزان , 2/284.

تفسير امام حسن عسكرى علیه السلام
از امـلاء امـام ابـومـحـمد حسن عسكرى علیه السلام ( 232 - 260 ق ) امام يازدهم از ائمه اثنى عشر علیه السلام و سيزدهمين معصوم از چهارده معصوم علیه السلام. ايـن تـفـسير را امام حسن عسكرى علیه السلام بر ابويعقوب يوسف بن محمد بن زياد و ابوالحسن على بن سـيـار كـه از ثقات شيعه اماميه هستند از سال 254 ق كه حضرت به امامت پرداختند لغايت سال 260 ق كـه سـنـه وفـات امـام علیه السلام است املاء فرموده اند و آن را شيخ صدوق ( م 381 ق ) از طرق مختلف از ابويعقوب يوسف و ابوالحسن على روايت مى كند.
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى در الذريعة طى استدلال مفصل در ده صفحه اين تفسير را از امام حسن عسكرى علیه السلام يقينى و مسلم غير قابل انكار مى داند.
دكـتر محمدحسين ذهبى كه يك سنى است در كتاب خود التفسير و المفسرون بخشى مفصل به بيان نكات اعتقادى از ديدگاه خود مى پردازد.
جـلد اول اين تفسير شامل تفسير استعاذه و بسمله و تمام سوره فاتحة الكتاب و بخشهاى بسيارى از سوره بقره تا آيه 108.
جلد دوم : شامل آيات متفرقه از سوره بقره از جمله تفسير آيه 153.
سپس بزرگترين آيه قرآن كريم آيه 282 سوره بقره يعنى آيه تداين .
نسخه هاى خطى اين تفسير در اكثر كتابخانه هاى عمومى و خصوصى موجود است و نخستين بار در تـهـران به سال 1268 ق چاپ سنگى سپس مجددا تجديد چاپ گرديده و در سال 1409 ق در قـم تـوسـط مؤسسه المهدى به طبع رسيده و حجة الاسلام رضا استادى بر آن مقدمه اى مشروح نوشته است و در آن صحت صدور اين تفسير را از امام حسن عسكرى علیه السلام مسلم و قطعى نشمرده است .
اين تفسير در قرون متمادى توسط علماء و مفسران ايرانى تبار مكررا به فارسى ترجمه شده است .
از جـمـله : 1) ترجمه فارسى توسط ابوالحسن على فرزند حسن زوارى ( زنده در سال 947 ق ) از مفسران عصر صفوى .
نسخه هايى از اين ترجمه امروزه در دست مى باشد.
مترجم داراى تفسير ديگرى به نام تفسير ترجمة الخواص مى باشد.
2) ترجمه اين تفسير به قلم ميرزا ابوالقاسم حسينى ذهبى شيرازى مشهور به ميرزا بابا.
3) ترجمه ديگرى به قلم مولى عبداللّه بن نجم الدين معروف به فاضل قندهارى ( م 311 ق ). 4) ترجمه تفسير مزبور به زبان اردو موسوم به آثار حيدرى فى ترجمة تفسير العسكرى به قلم سيد شريف حسين صاحب هندى كه با تقريظ سيد نجم الحسن لكنهوى در هندوستان به طبع رسيده است .
مـنـابع :

تفسير, امام حسن عسكرى علیه السلام چاپهاى مختلف ; التفسير و المفسرون , 2/79 - 98; اعيان الـشيعة , 2/40 - 44; الذريعة , 4/89 - 90 و 283 - 293; فهرست الفبائى كتب خطى آستان قدس , 134; فـهرست نسخه هاى خطى كتابخانه مرعشيه قم , 2/71 - 72; سفينة البحار, 1/259; الاعلام , 2/200.

تفسير عياشى
اثر ابوالنصر محمد ( م ب 460 ق ) فرزند مسعود بن عياش سلمى تميمى سمرقندى كوفى معروف به عياشى , از اعاظم محدثين و مفسررين اماميه .
عياشى حدود 260 ق وارد عراق گرديد و از شيوخ علماى شيعه در كوفه و بغداد تفسير و حديث و ساير علوم اسلامى را فراگرفت .
ايـن تـفسير كه به شيوه و سبك روائى تاليف گرديده است در تفسير آيات قرآنى , مناقب خاندان عصمت و طهارت علیه السلام را با ذكر ماثوره درج كرده است .
جلد اول اين تفسير كه شامل سوره حمد تا آخر سوره الكهف است در دسترس قرار دارد.
مجلد دوم اين تفسير از كتب مفقوده به حساب مى آيد.
دو نسخه قديمى از اين تفسير از كتب مفقوده به حساب مى آيد.
دو نـسـخـه قـديـمى از اين تفسير را علامه مجلسى ( م 1111 ق ) ديده است كه مانند نسخه هاى موجود در حال حاضر اسناد آن حذف شده است .
ايـن تـفـسـيـر در سـال 1380 ق در قـم بـه تحقيق سيد هاشم رسولى محلاتى و با مقدمه علامه طباطبايى صاحب تفسير الميزان جزء اول از فاتحة الكتاب تا سوره انعام و جلد دوم از سوره اعراف تا پايان سوره كهف به چاپ رسيده سپس مكررا تجديد طبع يافته است .
ابوالعباس نجاشى ( م 450 ق ) پس از توثيق وى نام تفسير و ساير مؤلفات مفسر را توسط استادش در روايـات ابـوعـبداللّه بن شاذان قزوينى به دو واسطه روايت مى كند شيخ صدوق ( م 381 ق ) و شـيـخ تـلعكبرى ( م 385 ق ) كه از شاگردان فرزند مفسر جعفر عياش هستند بواسطه فرزندان مفسر تفسير وى را روايت مى كنند.
از ابـن عـيـاشـى تـفسير ديگرى به نام سجود القرآن كه مربوط به تفسير آيات سجده است روايت گرديده است .
مـنابع :

اعيان الشيعة , 10/56; الاعلام , زركلى , 7/95; الذريعة , 4/295; تاسيس الشيعة , 260, 332; الـفـهرست , ابن نديم , 194; الفهرست , شيخ طوسى , 317; رجال , ابن داود, 335; رجال , نجاشى , 2/247; مـعـالـم الـعلماء, 99; فهرست الفبائى كتب خطى , كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 138; معجم رجال الحديث , 17/224; مفسران شيعه , 79; نوابغ الرواة فى رابعة المثات , 305.

تفسير فضل بن شاذان
اثـر ابـومـحـمـد الـفـضل ( م 260 ق ) فرزند شاذان بن خليل رازى نيشابورى , از علماى تفسير و متكلمين و فقهاى اماميه از ثقات اصحاب ائمه ثلاثه حضرت على بن موسى الرضا و على الهادى و حسن عسكرى عليهم السلام .
نـجـاشـى از قـول ابوالقاسم يحيى بن زكريا كنجى مؤلفات وى را 180 عنوان ياد كرده است و 48 عنوان آن را نام برده است .
ابن نديم در الفهرست در چند محل از فضل بن شاذان نام برده است .
و او را از مـؤلـفـيـن شـيـعه ضبط كرده و نيز تفسير قرآن كريم و كتاب القراءآت او را كه به شيوه اشعريان نوشته شده است معرفى مى كند.
علامه حلى پس از توثيق وى مى نويسد كه : نمى توان از ذكر او چشم پوشيد چرا كه رئيس طايفه ماست , خداوند از او خشنود باشد .
احاديث او را در تفاسير روائى در تفسير آيات قرآن نقل كرده اند.
داوودى در طـبـقات المفسرين وى را از مفسران شيعى ياد كرده و دو تفسير از او نام برده است : تفسير قرآن و تفسير القراءآت قرآن .
مـنابع :

الاستبصار, 3/362; الاعلام , زركلى , 5/149; تاسيس الشيعه , 344; الذريعة , 4/300; رجال , ابـن داود, 272; رجـال , علامه حلى , 132; رجال , كشى , 451; رجال , نجاشى , 2/168; رجال , شيخ طوسى , 240 و 434; الفهرست , ابن نديم , 29; الفهرست , شيخ طوسى , 254; مفسران شيعه , 77; نـوابـغ الرواة فى رابعة المئات , 217; تهذيب الاحكام , 72/6; الكافى , 3/419, 4/331, 6/143; من لا يحضره الفقيه , 1/195, 200; طبقات المفسرين داودى , 2/30.

القراءآت ; تفسير التنزيل و التحريف
اثر ابوعبداللّه احمد ( م ح 268 ق ) فرزند محمد بن سيار بصرى اصفهانى كاتب معروف به سيارى و منسوب به جدش سيار, از محققين بنام اماميه و اكابر مفسران شيعه .
مفسر در عصر امام حسن عسكرى علیه السلام كاتب آل طاهر بود.
حديث و تفسير را از امامين على الهادى و امام حسن عسكرى عليهما السلام اخذ كرد.
مـفسر از مشايخ سلامة بن محمد مهزيار است و ثقة الاسلام كلينى بر روايات مفسر اعتماد كرده و ابن ادريس در مستطرفات از مولفات وى و تفسير او نقل مى كند.
و عده اى از علما از تفسير او نقل كرده اند.
عـلامـه مـيـرزا حـسـين نورى نسخه اى از اين تفسير را داشته است و در كتاب خويش مستدرك الـوسـائل از ايـن تـفسير نقل مى نمايد و همچنين نسخه نفيسى در كتابخانه شيخ محمد سماوى مـوجـود بوده است و شيخ حسن بن سليمان حلى از اين تفسير به نام التنزيل و التحريف ياد كرده است .
سعد بن عبداللّه در كتاب مختصر بصائر نقل مى نمايد.
وى از جـمـله مفسران شيعه است كه چند تفسير در فنون قرآن تاليف نموده است از جمله : ثواب القرآن و از ديگر آثار وى كتاب الغارات ; النوادر; الطب .
الـفـهرست سال وفات وى را 368 ق ياد كرده است و احتمالا اشتباه است چون ابن حجر در لسان الميزان وى را از علماى اواخر مائه سوم ذكر نموده است .
مـنـابـع :

اعـيان الشيعة , 3/116; الاستبصار, 1/37; الاعلام , زركلى , 1/209; تاسيس الشيعة , 366; جامع الرواة , 1/67; الذريعة , 17/52; رجال , ابن داود, 422; رجال , علامه حلى , 203; رجال , كشى , 505; رجـال , نـجاشى , 1/211; رجال , شيخ طوسى , 411, 427; الفهرست , شيخ طوسى , 44; لسان الميزان , 1/252; معالم العلماء, 13; معجم رجال الحديث , 2/282, 284.

تفسير ابن فضال صغير
اثر ابوالحسن على ( 206 - ب 270 ق ) فرزند حسن بن فضال كوفى معروف به ابن فضال صغير, از مفسران اماميه و علماى فقه و حديث و از اصحاب امام دهم و امام يازدهم عليهما السلام .
مفسر و پدرش ابن فضال كبير فطحى مذهب بودند.
اجماع علماى رجالى بر اين عقيده اند كه ابن فضال كبير از عقيده خود عدول كرد.
نجاشى و شيخ طوسى پدر و پسر را توثيق مى كنند.
علامه حلى در رجال خود مى نويسد چنانچه ابن فضال صغير هم از مذهب خود عدول نكرده باشد مـن او را تـوثـيـق كـرده و بر روايات وى اعتماد دارم اگرچه مذهب فاسد داشته باشد [ فطحيه عـبـداللّه بـن امـام جـعـفر الصادق را كه هفتاد روز بعد از پدرش زنده بود امام مى دانند و سيزده امامى اند ].
مفسر از آن دسته از مفسران شيعه است كه به تاليف يك تفسير در علوم قرآن كريم اكتفا نكرده و داراى تفاسير متعدد است .
نـجاشى در رجال خود بيش از چهل عنوان از مؤلفات او را ضبط كرده و از جمله آنها كتاب تفسير قرآن و كتاب التنزيل من القرآن و التحريف است .
تـفسيرهاى مفسر به همان شيوه روائى است كه در قرن سوم رواج داشت و احاديث و روايات را از ائمه اطهار علیه السلام در تفسير آيات قرآن كريم نقل مى كرده است .
در كتب معتبر شيعه و تفاسير مفسران اماميه روايات او بسيار است .
از جـمـلـه در تـفسير فرات الكوفى كه به چاپ رسيده است و تفسير كنزالعرفان ملا محمد صالح بـرغـانى و ديگر تفاسير چاپى و خطى و همچنين از تفسير او در كتاب التوحيد نيز چاپ گرديده است .
داوودى در طبقات المفسرين خويش وى را از مفسرين شيعه ياد كرده و كتاب فضائل القرآن را از تفاسير وى ضبط كرده است .
مـنـابـع :

الاسـتـبـصـار, 1/146, 2/7, 4/168; تاسيس الشيعة , 335; تهذيب الاحكام , 4/7, 9/322; الـذريـغـة , 4/245; رجـال , ابـن داود, 483; رجـال , علامه حلى , 93; رجال , كشى , 445; رجال , نـجـاشـى , 2/82; طبقات المفسرين , داودى , 1/397; الفهرست , شيخ طوسى , 2216; عيون اخبار الـرضـا, 1/129, 210; كامل الزيارات , ابن قولويه , 35; معالم العلماء, 65; مفسران شيعه , 71; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , 274.

نوادر علم القرآن
اثـر شـيـخ ابوالحسن محمد ( م ح 275 ق ) فرزند احمد بن محمد بن حارث معروف به حارثى , از محدثين و مفسران اماميه .
تفسير مورد بحث به زبان عربى و به شيوه روائى است و ابوالعباس نجاشى آن را از طريق استادش ابوعبداللّه بن شاذان قزوينى روايت مى كند.
و هـمـچـنـيـن شيخ طوسى در الفهرست آن را ضبط كرده و روايت مى كند و نيز در كتاب رجال خويش مفسر را در قسم ( فى من لم يروعن الائمه علیه السلام ) ذكر مى نمايد.
مـنـابـع :

جامع الرواة , 2/62; الذريعة , 24/347; رجال , شيخ طوسى , 512; رجال , نجاشى , 2/300; الفهرست , شيخ طوسى , 177; معجم رجال الحديث , 15/18.

تفسير برقى صغير
اثر شيخ ابوجعفر احمد ( م 274 يا 280 ق ) فرزند محمد بن خالد قمى برقى منسوب به برق رود از قراء شهر قم از محدثين اماميه و مفسرين شيعه .
جـدش را يـوسف بن عمر والى عراق به زندان افكند و پس از شهادت زيد بن على او را به شهادت رساند.
خالد كه در آن هنگام كودك بود با پدرش عبدالرحمن به قم گريخت سپس به قريه برق رود پناه برد.
مفسر از جمله علماى شيعه است كه به تاليف چندين تفسير در علوم قرآن كريم پرداخت و نيز در ساير علوم مؤلفات زيادى دارد.
از مؤلفات وى در فنون و تفسير قرآن تفسير برقى صغير; كتاب فضل القرآن ; كتاب التاويل .
مشهورترين مؤلفات مفسر كتاب المحاسن اوست كه شامل رواياتى در تفسير آيات قرآنى مى باشد و اكثر مفسران شيعه در تفسيرهاى خود از كتاب المحاسن نقل نموده اند.
تفسير مورد بحث هم مانند كتاب المحاسن به شيوه روائى بوده است و در تفسير آيات قرآن كريم از روايات و احاديث ائمه اطهار علیه السلام بهره گرفته و اسناد جمله اى از روايات به ابوجعفر احمد برقى منتهى مى گردد و در كتب اربعه و ساير كتب معتبر شيعه ذكر شده است .
داوودى در طبقات المفسرين پس از ذكر تفسير وى به نام فضائل القرآن او را چنين وصف كرده ( و اصـلـه كـوفـى مـن كبار الرافضه ) نجاشى و شيخ طوسى كه تفسيرهاى او را نام برده اند به سه واسطه از وى روايت كرده اند.
مـنابع :

الاستبصار, 1/149, 3/251; تفسير البرغانى , 1/62; جامع الرواة , 1/63; رجال , ابن داود, 40; رجـال , عـلامـه حـلى , 14; رجال , شيخ طوسى , 398; رجال , نجاشى , 1/204; طبقات المفسرين , داودى , 1/72; الـشيعه و فنون الاسلام , 76; الذريعة , 4/263; الفهرست , ابن نديم , 276; الفهرست , شـيخ طوسى , 37; كامل الزيارت , 49; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , 405; معالم العلماء, 11; الكافى , 5/357.

تفسير محمد بن العباس
شيخ محمد ( م ح 280 ق ) فرزند عباس , از محدثين و مفسران شيعه .
تـفـسـير مورد بحث به زبان عربى و به شيوه روائى و طى تفسيرهاى روائى شيعه از آن نقل شده است .
و مـفسر پس از ذكر آيه در تفسير آن از روايات و احاديث ائمه اطهار علیه السلام بهره گرفته است و على بن ابراهيم قمى با يك واسطه از مفسر در تفسير خود معروف به تفسير القمى روايت كرده است .
مـفـسر غير از ابوعبداللّه محمد بن العباس معروف به ابن الحجام صاحب تفسير و غير از ابوعبداللّه محمد بن عباس غاضرى متوفى حدود سال 300 ق مى باشد كه هر سه آنها در اسم و نام پدر و كنيه متحد و هم زمان هستند.
مـنابع :

الاستبصار, 4/18 به بعد; تفسير القمى , 2/294 به بعد; تهذيب الاحكام , 6/51 به بعد; جامع الرواة , 2/134; الفهرست , شيخ طوسى , 180; معجم رجال الحديث , 16/197.

تفسير القرآن العظيم
اثر ابومحمد سهل ( 200 يا 201 - 283 ق ) فرزند عبداللّه تسترى يا شوشترى .
در شوشتر قبر وى مزار معروف است از ائمه صوفيه و اكابر متكلمين عصر خود بود.
عـرفـان و تـصـوف را از دائى خـود محمد بن تسوار فراگرفت و در مكه معظمه با شيخ ذالفنون مـصرى ملاقات داشته و از وى استماع حديث نموده است تفسير مذكور قبلا در هندوستان چاپ گرديده و در چاپخانة السعادة قاهره تجديد چاپ گرديده است .
قاضى نوراللّه شوشترى در مجالس المؤمنين با استناد به گفته هاى او قائل به تشيع او شده است .
اين تفسير قديميترين تفسير عرفانى قرآن به شمار مى آيد.
مـنـابـع :

الاعلام , زركلى , 3/143; حلية الاولياء, 10/189 - 212; خزينة الاصفياء, 2/163; آثار عجم , 371; تحفة الاحباب , 141; شذرات الذهب , 2/182 - 184; طبقات الصوفية , 206; كشف المحجوب , 112; معجم المطبوعات العربية و المعربة , 1/635; مفسران شيعه , 76; نفحات الانس , 45; وفيات الاعيان , ابن خلكان , 2/429 - 430.

تفسير ابى حنيفه دينورى
مفسر ابوحنيفه احمد ( م 282 ق ) فرزند داود بن وتند معروف به دينورى از مشاهير علماى نحو و لغت منجم مفسر مؤرخ شيعى و ايرانى تبار است .
ابـوحـيـان توحيدى نيشابورى ( م 380 ق ) در وصف دينورى مى نويسد او حكمت و فلسفه و بيان عـرب را بـا يـك ديـگر آميخته و در هر فنى يد طولا دارد سپس اضافه نموده سه تن هستند بين مـتـقـدمين و متاخرين چنانچه ثقلين جمع گردند و تا پايان جهان فضائل آنان را ستايش نمايند هرگز حق آنها اداء نگشته است يكى از اين سه تن ابوحنيفه دينورى است .
تفسير دينورى در سيزده جلد به زبان عربى بوده و چنانچه از ساير مؤلفاتش استفاده مى گردد به شيوه كلامى و ادبى و فلسفى است و نيز ابوريحان توحيدى آن را در سيزده جلد مى خواند و تمامى شرح حال نويسان آن را از مؤلفات و آثار وى ضبط كرده اند است .
دينور با كسر دال و ياء و فتح نون و واو و سكون راء شهرى است واقع بين كنگاور و كرمانشاه .
منابع :

الاخبار الطوال , م - ذ; انباه الرواة , 1/41; ايضاح المكنون , 1/43; بغية الوعاة , 1/306; البداية و الـنـهـايـة , 11/72; الذريعة , 4/252; سير اعلام النبلاء, 13/422; طبقات المفسرين , داودى , 1/42; الـفـهـرسـت , ابن نديم , 86; كشف الظنون , 1/108; معجم الادباء, 3/26; معجم المؤلفين , 1/218; اعلام , 1/123; نزهة الالباء, 305.

تفسير ثقفى
اثـر ابواسحق ابراهيم ( م 283 ق ) فرزند محمد بن سعيد ثقفى كوفى اصفهانى از زعماى شيعه در كوفه و اصفهان و مفسرين .
ثقفى ابتدا زيدى مذهب بود, سپس از عقيده خود عدول كرد و به اماميه اثنى عشريه گرويد.
و از كوفه به اصفهان هجرت نمود و كرسى تدريس مناقب و حديث و فقه اهل البيت عليهم السلام را بـدسـت گـرفت تا اينكه در اصفهان فوت كرد و نيز جدش سعيد بن مسعود برادر ابى عبيد بن مـسعود عم مختار است كه حضرت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب علیه السلام او را والى خود در مدائن تعيين نموده بود و حضرت امام حسن علیه السلام در روز ساباط به او پناه برد.
ابن حجر در لسان الميزان مى گويد ( كان غاليا فى الزفض ) مؤلفات ديگر ثقفى از جمله دو تفسير قرآن و ما نزل من القرآن فى اميرالمؤمنين علیه السلام را ياد كرده اند و ابن نديم در الفهرست مى نويسد: ( من الثقات العلماء المصنفين ). داوودى در طبقات المفسرين خود تفسير قرآن وى را ضبط كرده است .
تـفـسـير وى به شيوه روائى است و نيز روايات او در كتب معتبر شيعه ذكر شده و ابوالحسن على قـمـى و هـمـچـنين ابن قولويه و صدوق و سيد ابن طاووس روايت او را در مؤلفات خويش ذكور نموده اند.
منابع :

تاريخ اصفهان , ابن نديم , 1/187; تفسير, قمى , 2/335; الذريعة , 4/268; طبقات المفسرين , داودى , 1/18; رجـال , ابن داود, 17; رجال , شيخ طوسى , 451; الفهرست , شيخ طوسى , 16; لسان الميزان , 1/102; رجال , علامه حلى , 5; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , 8; معالم العلماء, 3; كامل الزيارات , ابن قولويه , 186; مفسران شيعه , 77.

تفسير حبرى
اثر ابوعبداللّه حسين ( م 286 ق ) فرزند حكم بن مسلم كوفى حبرى از علماى تفسير و محدثين و فقهاى عصر خويش .
وى شيعى مسلك و زيدى مذهب بوده است .
تفسير مورد بحث در يك جلد به زبان عربى به شيوه روائى و كلامى است .
حـبـرى در ايـن تـفسير بسيارى از آيات قرآن مجيد را كه در فضائل حضرت اميرالمؤمنين علیه السلام و خـانـدان عـصـمت و نبوت علیه السلام است جمع كرده و به مدد احاديث از طريق شيوخ روات كه مورد قبول تمام فرق مسلمين است مستندا به رسول اللّه (ص ) به تفسير آنها پرداخته است .
نظم اين اثر به ترتيب سوره هاى قرآن كريم است .
امـروزه چـند نسخه كهن و نفيس خطى از اين تفسير در دست است نخست نسخه كهن و نفيس خطى از اين تفسير در دست است نخست نسخه كتابخانه مجمع علمى ازبكى تاشكند به شماره 2988 و ايـن نسخه در شوال 661 ق از نسخه مدرسه مستنصريه كه بخط ابوالحسن على بن هلال بـغـدادى معروف به ابن البواب ( م 413 ق ) بود استنساخ گشته است و نسخه دوم منسوخ بخ ط يـاقـوت مـسـتـعصمى مورخه 696 ق از مخطوطات كتابخانه مجلس شوراى اسلامى شماره 401 موجود است .
اين تفسير به نام (ما نزل من القرآن فى اهل البيت ع ) به تحقيق سيد احمد حسينى اشكورى در قم بـه سـال 1359 ق بـه طـبع رسيده و مؤلف آن به نام الحسين بن الحكم الحيرى معرفى گرديده است .
سـپـس بـا تـحـقـيق كامل و مقدمه اى مبسوط از سيد محمدرضا حسينى جلالى كه در پايان آن فهارس آيات قرآن و احاديث و الفاظ خاصه آمده چاپ گرديده است .
گفتنى است كه اين تفسير در كتب احاديث و فهارس به نامهاى مختلف ذكر شده است .
نسخه تاشكند به نام تنزيل الايات المنزله فى مناقب اهل البيت علیه السلام معرفى گرديده است .
در صفحه اول نسخه مجلس ما نزل من القرآن فى على بن ابى طالب علیه السلام معرفى گرديده است .
ابن شهر آشوب در معالم العلماء مؤلف را الحيرى مى خواند و نام اين تفسير را ما نزل من القرآن فـى اهـل البيت علیه السلام ضبط كرده است كه تمامى آنها يكى هستند و نيز فرات كوفى در جاى جاى تفسيرش 35 مورد از او در فضائل اميرالمؤمنين على علیه السلام و خاندان طهارت نقل نموده است .
منابع :

تفسير الحبرى مقدمه به قلم سيد محمدرضا حسينى جلالى , 9 - 230; معالم العلماء, 144; لسان الميزان , 2/201 - 202.

معانى القرآن
اثـر يـحـيـى ( مدينه 220 - صعده 298 ق ) فرزند حسين بن القاسم ملقب به الهادى الى الحق از احفاد حضرت على بن ابى طالب علیه السلام, از ائمه و علماى زيديه و مردى سلحشور بود.
در 283 ق ابـوالـعـتـاهـيـة هـمـدانى از ملوك يمن يحيى را به يمن دعوت نمود و با او به عنوان اميرالمؤمنين بيعت كرد و ساير عشاير نيز با او بيعت نمودند.
يحيى عليه بنى العباس قيام كرد و بالاخره تمام يمن را متصرف شد.
وى نخستين سلطان زيدى در يمن است .
تفسير مورد بحث به زبان عربى در 9 جلد بزرگ , و در تمامى قرآن از سوره فاتحه الى سوره الناس و از مـنـابـع مـورد وثوق اكثر علماى زيديه مى باشد و نسخ متعددى امروزه در يمن از آن موجود است .
يـحيى الهادى الى الحق داراى تاليفات زيادى است كه صاحب كتاب مؤلفات الزيديه 74 عنوان از آنها را ياد كرده است .
از آن جـمـلـه است : تفسير الامام الهادى الى الحق , اين تفسير در 6 جلد از سوره منافقون تا سورة النباء كه در تتمه و تكمله تفسير جدش القاسم بن ابراهيم و عمويش تاليف كرده است .

تفسير آية الكرسى
ابـن تـفـسـيـر بـه زبـان عربى در بيان آيه 256 سوره بقره ( آية الكرسى ) با مذاق زيدى مفسر آن مى باشد كه در يك جلد و در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى يمن موجود است .
مـنـابـع : هر سه تفسير فوق الذكر; اعلام , زركلى , 8/141; بلوغ المرام , 146; الفهرست , ابن النديم , 194; معجم المؤلفين , 13/191 - 192; مؤلفات الزيديه , 1/314, 3/32; هدية العارفين , 2/517.
تفسير خزاز
اثر ابوعبداللّه احمد ( م ح 295 ق ) فرزند حسن خزاز, از علماء مفسر اماميه .
شيخ طوسى در كتاب خود الفهرست تفسير قرآن وى را ضبط كرده است و نيز ساير كتب رجالى او را از مفسران شيعه ذكر نموده اند و تفسير وى به شيوه تفسيرهاى روائى است و به زبان عربى .
مـنـابـع :

جـامع الرواة , 1/45; الذريعة , 4/273; رجال , ابن داود, 25; الفهرست , شيخ طوسى , 60; معجم رجال الحديث , 2/84; مفسران شيعه , 78.

فضل القرآن
اثر شيخ ابوجعفر محمد ( م 290 ق ) فرزند حسن بن فروخ صفار, از علماى حديث و مفسران شيعه .
عـلـوم اسـلامـى و حديث و تفسير را از امام حسن عسكرى علیه السلام فراگرفت و نيز از جمع كثيرى از اكابر محدثين شيعه اخذ حديث كرد.
سپس كرسى تدريس را به دست گرفت و جمعى از اكابر علماء شيعه در حوزه او تربيت يافتند.
تـفسير وى به زبان عربى در يك جلد به شيوه روائى طى تفسيرهاى روائى و كتب حديث شيعه و كتب اربعه نقل گرديده است .
ابوالعباس نجاشى تفسير مذكور را توسط استادش ابوعبداللّه بن شاذان قزوينى و ابوحسين على بن احمد اشعرى با سه واسطه روايت مى كند.
مفسر صاحب كتاب بصائر الدرجات است كه مكررا در ايران و نجف اشرف به طبع رسيده است .
مـنابع :

الاستبصار, 1/65; ايضاح المكنون , 1/185; جامع الرواة , 2/93; الذريعة , 16/271; رجال , ابن داود, 307; رجـال , شـيـخ طـوسـى , 436; رجال , نجاشى , 2/252; الفهرست , شيخ طوسى , 170; هدية العارفين , 2/24; تهذيب الاحكام , 1/93.