قرن هشتم :
مفتاح التفاسير
اثر رشيدالدين فضل اللّه ( 645 - 718 ق ) فرزند عمادالدوله ابوالخير.از مشاهير اطباء و مؤرخين .
وى در حـكمت و فلسفه شاگرد خواجه نصيرالدين طوسى بود و در 697 ق به وزارت غازان خان نـائل گـرديد و در پست وزارت تا عصر اولجايتو ايلخان مغول باقى ماند و پس از مرگ سلطان به تهمت كوتاهى در امر معالجه او به شهادت رسيد و در قلعه رشيديه تبريز مدفون گرديد.
گـرچـه شـيعه بودن خواجه مورد ترديد عده اى است ولى قول شيعه نبودنش نيز مورد تعجب و انـكـار عـده ديـگرى است زيرا نفوذ او را در دربار ايلخانان مغول و روابطش را با خواجه طوسى و دلائل ديگرى از اين قبيل را حجت بر شيعه بودن او مى دانند.
تفسير مورد بحث تفسيرى است كامل كه خواجه آن را به شيوه فلسفى تاليف نموده است .در بيان و تاويل آيات از مسائل عقلانيه بهره گرفته و در نوع خود بى نظير است .
ابن حجر عسقلانى در الدرر الكامنه مى گويد ( وى داراى تفسيرى است بر قرآن به شيوه فلاسفه بـدين جهت بود كه او متهم به كفر و الحاد گرديد و نيز پس از قتل وى تمامى مؤلفات او را آتش زدند ) دو وزير قبل از خواجه رشيدالدين در حكومت مغولى به قتل رسيده بودند لذا وى قسمتى از امـوال خود را وقف كتابخانه خويش كرد و جمع كثيرى از كتاب و هنرمندان را جهت استنساخ مـؤلـفـات خـود و تذهيب و تزيين آنها استخدام نموده بوده و مؤلفات خويش را تكثير و استنساخ مى نمود و بـه كـتـابـخـانـه عمومى و خصوصى گوشه و كنار جهان ارسال مى داشت لذا امروزه از تمامى مؤلفات وى نسخه هاى متعدد و نفيسى در دست مى باشد.
كـهـن تـريـن نسخه اين تفسير در كتابخانه كاخ گلستان مورخ 708 ق مى باشد كه در يك مجلد بزرگ ضمن مجموعه اى با ساير مؤلفات وى گردآورى شده است .
تفسير مفتاح التفسير كه مورد توجه علماى عصر خويش بود بيش از صد نفر از فحول علماى اعلام و مفسران بر آن تقريظ نوشته اند.
خـواجـه رشـيـدالدين فضل اللّه مؤلف جامع التواريخ رشيدى را سه تفسير ديگرى است :

1) تفسير بـعـضى آيات قرآن , خواجه در اين تفسير بعضى از آيات كريمه را كه امكان بحث فلسفى و عرفانى داشته است انتخاب نموده و مورد تاويل قرار داده است نسخه منحصر به فرد از آن در مجموعه رشيدى كتابخانه كاخ گلستان موجود مى باشد.

2) اعجاز القرآن , شامل نه رساله در اعجاز قرآن و نسخه اى از آن در مجموعه رشيدى موجود است .
3) تفسير رشيدى , شامل 19 رساله در تفسير بعضى از آيات و ذكر روايات و بحث در فضيلت علم و عقل بر مذاق فلاسفه و حكماء.
مـنـابـع : اعيان الشيعه , 8/401; الاعلام , زركلى , 5/152; ايضاح المكنون , 2/523; تاريخ العراق بين احـتـلالـيـن , 1/15; الحقائق الراهنه , 160; الدرر الكامنه , 4/271; الذريعة , 20/84; شذرات الذهب , 6/44; كـشف الظنون , 1/447; طبقات المفسرين , داوودى , 2/30; معجم الدراسات القرآنيه , 283; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 8/74; مفسران شيعه , 111.


السر الوجيز فى تفسير الكتاب العزيز
اثـر جـمـال الـدين ابومنصور الحسن ( 648 - 726 ق ) فرزند سديدالدين المطهر حلى معروف به علامه حلى , از بزرگان و مشاهير علماى شيعه .
عـلامـه حـلى در استبصار سلطان خدابنده نقش اساسى داشت و عامل مؤثر در تشيع او بود و در سال 708 ق سكه به نام ائمه (ع ) زد و جهان اسلام را از بدعت خلافت كه پس از وفات پيغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله) (صلی الله علیه و آله وسلم ) برپا گشته بود نجات داد.
ايـن تفسير كه نام آن را به اختلاف نقل نموده اند: السر الوجيز و القول الوجيز و التيسير الوجيز فى تفسير الكتاب العزيز, به شيوه كلامى نگاشته شده است .
امـروزه نـسخه هاى متفرق و متعددى از آن در كتابخانه هاى ايران و عراق در دست است از جمله نـسـخـه كـهـن كـتابخانه سيد عبدالحسين الحجة آل طباطبائى حائرى در كربلا كه امروزه نزد فرزندش سيد على الحجة آل طباطبائى محفوظ است .
عـلامـه حـلـى داراى دو تفسير ديگر نيز هست :
1) ايضاح مخالفة السنة لنص الكتاب و السنة , حر عاملى در امل المل شيوه مفسر را در اين تفسير چنين وصف نموده است : مفسر روش عجيبى را در اين تفسير پيموده است وى در تفسير هر آيه و كلمه مخالفتهاى اهل سنت را از وجوه مختلفى بيان مى نمايد .
ايـن تـفسير در چند جلد نوشته شده كه فقط تا پايان مجلد دوم ( آخر سوره آل عمران ) در دست است و ساير مجلدات آن از كتب مفقوده شيعه مى باشد.
2) نهج الايمان فى تفسير القرآن , اين تفسير در يك جلد و به شيوه ادبى و كلامى و تلخيص و جمع بين سه تفسير مهم : مجمع البيان , التبيان و الكشاف بوده است و مؤلف از آن در خلاصة الاقوال نام برده است ولى فعلا موجود نيست .
مـنابع : اعيان الشيعة , 5/396; الاعلام , زركلى , 2/227; امل المل , 2/81; البداية و النهاية , 14/125; تاريخ العراق بين احتلالين , 1/489; الحقائق الراهنة فى المائة الثامنة , 52; الدرر الكامنة فى اعيان الـمـائة الـثـامنة , 2/188; الذريعة , 12/170; رجال , علامه حلى , 2; روضات الجنات , 2/269; رياض الـعلماء, 1/358; كشف الظنون , 1/346; لسان الميزان , 2/317; لؤلؤة البحرين , 210; مصفى المقال فـى مـصـنـفى علم الرجال , 131; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 3/303; مفسران شيعه , 112; مـعجم الدراسات القرآنية , 118; معجم رجال الحديث , 5/157; جامع الرواة , 1/230; النجوم الزاهرة 9/267.


غرائب القرآن و رغائب الفرقان
[ تـفـسير نيشابورى ], اثر نظام الدين حسن ( زنده در 728 ق ) فرزند محمد بن حسين نيشابورى معروف به نظام نيشابورى و نظام اعرج , از مفسران و ادباى شيعه .
تفسير مورد بحث در سه مجلد بزرگ از جمله جامع و مفيدترين تفسيرهاى شيعى است ؛ داراى يـازده مقدمه است و به اين نكته اشاره دارد كه اين تفسير ملخص تفسيرهاى مفاتيح الغيب فخر رازى و الكشاف زمخشرى و تفاسير عمده ديگر است و شـامـل جـهـات مختلف از وقوف و قراءآت و ذكر شماره حروف و كلمات و عدد آيات سپس در تفسير آيه نيز به تاويل آن مى پردازد.
خـوانـسارى در روضات الجنات در وصف اين تفسير مى نويسد: از بهترين شروح كتاب اللّه مجيد اسـت و جـامـع تـريـن تفسيرها كه داراى فوائد لفظيه و معنويه مى باشد و نيز خواص و عوام از آن بهره مند مى گردند .
امـروزه نـسـخه هاى متعدد كهن از اين اثر در دست مى باشد از جمله چهارده نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( كهنترين آنها نسخه مورخه 885 ق به شماره 12311 و نسخه مورخه 890 ق به شماره 1496 ). اين تفسير در تهران قبلا در سه مجلد و سپس در 1313 ق در يك مجلد بزرگ چاپ و بعدا در مصر و دهلى تجديد چاپ شده است .
نـظـام نيشابورى داراى تفسير ديگرى است به نام لب التاويل كه به شيوه تاويل اليات كمال الدين عبدالرزاق كاشانى تصنيف نموده است و سيد محسن امين عاملى مى گويد كه اين تفسير با تفسير ديگر نيشابورى به چاپ رسيده است .
مـنـابـع : اعـيـان الـشيعة , 5/248; الحقائق الراهنة , 46; الذريعة , 16/31; روضات الجنات , 3/102; ريحانة الادب , 6/197; كشف الظنون , 2/1195; معجم الدراسات القرآنية , 205; معجم المطبوعات , سـركيس , 2/1527; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 3/281; مفسران شيعه , 113; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, 2/638; هدية الاحباب , 257.

 

تاويل الايات
اثر كمال الدين عبدالرزاق كاشانى ( م 730 يا 735 ق ), از علماى عرفاء و صوفيه .
مفسر از معاصرين علامه حلى بوده و نيز بين وى و علاءالدوله سمنانى مكاتباتى در مساله وحدت وجود مبادله گرديده كه جامى در نفحات الانس ضبط كرده است .
ايـن تـفسير بر مذاق اهل عرفان تاليف گرديده و شهيد ثانى در ستايش اين تفسير مى گويد ( در موضوع خود بى نظير مى باشد و نيز مثل اين تفسير تاكنون تاليف نگشته است ) فراغت از تاليف اين تفسير رمضان 729 ق مى باشد.
كـمال الدين عبدالرزاق كاشانى تفسيرديگرى به نام : تفسير السراج الوهاج , دارد كه در تاويل آيات قرآنى بر مبناى مسائل عقلى و به مذاق اهل عرفان و تصوف تاليف گرديده است .
مـنـابـع : الاعـلام , زركـلـى , 3/350; الحقائق الراهنة , 112; ريحانة الادب , 5/34; الذريعة , 3/303; فـهـرسـت دارالـكـتـب , 6/162 و 7/200; فهرست كتب خطى آستان قدس , 101, 1/417; مجالس المؤمنين , 2/69; مفسران شيعه , 111; معجم الدراسات القرآنية , 480; كشف الظنون , 1/266; هدية العارفين , 1/567.

تفسير بناكتى
اثر ابوسليمان فخرالدين داوود ( م 735 ق ) فرزند تاج الدين ابوالفضل محمد بن داوود بناكتى .
وى از علما و شعراى مقربين سلطان غازان خان و سلطان محمد خدابنده و ابوسعيد بهادر است و كتابش روضة اولى الالباب بهترين منبع از تاريخ آن روزگار است . تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان فارسى است و به شيوه ادبى و كلامى كه طى كتب تفسير و تاريخ از آن نقل گرديده است .امـروزه نـسـخـه هـاى متعددى از آن مشاهده شده از جمله نسخه اى از اين تفسير از مخطوطات كتابخانه غرب همدان موجود است چنانچه در فهرست 73 ذكر شده است .

مـنابع : اعيان الشيعة , 6/383; تذكره سمرقندى , 170; تاريخ ادبيات فارسى , ادوارد براون , 3/122; الحقائق الراهنه المائة الشامنة , 75; الذريعة , 9/809; رياض العلماء, 5/462.مـدارج الـسـالـكين , اثر شيخ ركن الدين ابوالمكارم احمد ( 659 - 736 ق ) فرزند محمد سمنانى معروف به علاءالدوله سمنانى از اقطاب صوفيه و اكابر حكماء, متخلص به علاء يا علائى .
تفسير مورد بحث بر مذاق اهل عرفان تصنيف گرديده است .
در دو مجلد از مخطوطات كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1416 ) است .
سـيـد عـلى اردلان در فهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس آن را با ترديد به مفسر نسبت داده است .
اما محمد آصف فكرت در فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس تفسير مذكور را بدون ترديد از مفسر مى داند.
نسخه هاى متعددى از اين تفسير در كتابخانه هاى خصوصى و عمومى امروزه در دست مى باشد.
مـنـابـع : اعلام , زركلى , 223; الحقائق الراهنة , 10; الدرر الكامنه , 1/296; الذريعة , 20/237; رياض الـعـارفـين , 168; شذرات الذهب , 6/125; طبقات المفسرين , داوودى , 1/66; فرهنگ سخنوران , 399; فـهـرسـت الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 506, 1/565; فهرست كـتـب خـطى كـتـابـخانه مركزى آستان قدس رضوى , 1/565; مجالس المؤمنين , 2/134; نتايج الافكار, 458; هدية العارفين , 1/108.


تحفة الاشراف فى كشف غوامض الكشاف
اثـر سـيد عزالدين و يا عمادالدين يحيى ( 680 - 753 ق ) علوى حسنى معروف به فاضل يمانى از مشاهير مفسران زيديه و مجتهدان عصر خويش .
تـفـسـير مورد بحث در غريب و متشابه قرآن كريم است كه مفسر بر مبناى مذاق زيدى خويش به تفسير آيات قرآن پرداخته است .
جلد اول و جلد دوم مورخه سال 1063 ق از مخطوطات كتابخانه جامع الكبير ( شماره 53 ) در آن كتابخانه موجود است .
فـاضـل يـمـانـى داراى تفسير ديگرى است به نام درر الاصداف فى حل عقد الكشاف , كه به شرح كشاف زمخشرى پرداخته است .
نسخ آن در كتابخانه هاى يمن موجود است .
مـنـابـع : الاعلام , 8/163; البدرالطالع بمحاسن من بعد القرن السابع , 2/340; بغية الوعاة , 2/339; فـهـرسـت الـخديوية , 1/137; كشف الظنون , 2/1480; معجم المؤلفين , 13/219; مؤلفات الزيدية , 1/261; هدية العارفين , 2/527; فهرست كتابخانة الصفية , 1/390.


بحرالاصداف
اثر قطب الدين محمد ( م 766 ق ) فرزند محمد رازى بويهى از علماء و حكما و طرق اجازات اماميه .
تـفسير مورد بحث حاشيه و شرحى است بر تفسير الكشاف كه مفسر در 733 ق از تاليف آن فراغت يافته است .نسخه هاى متعددى در كتابخانه هاى ايران و عراق از اين تفسير در دست است .
قـطـب الـدين محمد بويهى را تفسير ديگرى به نام تحفة الاشراف دانسته اند كه شرح و حواشى به تفسير الكشاف است .
نسخه هاى آن در كتابخانه ها از جمله در الكتبة الخديويه مصر موجود است .
مـنـابـع : اعـيـان الشيعة , 9/413; تاسيس الشيعة لعلوم الاسلام , 400; الحقائق الراهنة , 200; الدرر الـكـامـنة , 6/99; الذريعة , 3/30; شذرات الذهب , 6/207; لؤلؤة البحرين , 194; مستدرك الوسائل , 3/448; معجم الدراسات القرآنية , 37; مفسران شيعه , 111.


تفسير ديلمى
از شيخ ابومحمد الحسن ( م ح 775 ق ) فرزند ابوالحسن ديلمى , از محدثين و متكلمين شيعه .
تفسير مورد بحث در يك مجلد به زبان عربى و به شيوه روائى و كلامى طى كتب حديث و تفسير شيعه از آن نقل گرديده است .
نسخه اى از اين تفسير را سيد محمد حسينى در اختيار داشته است و در آيات الباهرات بسيارى از اين تفسير را نقل مى كند.
شيخ آقابزرگ تهرانى در طبقات اعلام الشيعة مى نويسد حسن بن محمد ديلمى غير از الحسن بن ابـوالـحـسـن بن محمد ديلمى مفسر است كه علامه كراچكى در كنزالفوائد خود از تفسير او نقل مى نمايد.
منابع : تعليقة امل المل , 209; بحارالانوار, 1/16 و 33; امل المل , 2/77; الحقائق الراهنة , 38; رياض العلماء, 1/338; ريحانة الادب , 2/248.


مختصر تفسير على بن ابراهيم قمى
اثـر شيخ كمال الدين عبدالرحمان ( 695 - 793 ق ) فرزند محمد حلى معروف به ابن العتايقى , از حكما و علماى اسلامى .
وى از مردم قريه عنايق از نواحى حله است .
ابن العتايقى اين تفسير را در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى و كلامى نگاشته است .
مـفسر اسانيد آن دسته از روايتهاى تفسير قمى كه ظاهر آن دلالت بر عدم عصمت انبياء را داشته است نياورده است ; و در مقدمه خود مى نويسد اين گونه تفسيرها موافق با مذهب شيعه نمى باشد. چون اعتقاد اماميه بر منزه و معصوم بودن انبياء از هرگونه گناه و معصيت است .همچنين بر وفق مشرب فلسفى خود نكات بسيار بر آن افزوده است .وى در 767 ق از تلخيص و تهذيب اين تفسير فراغت يافته است .
نسخه اصل به خط مؤلف از مخطوطات كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم ( شماره 282 ) مى باشد.
ابـن عـتـايـقـى تـفسير ديگرى به نام الناسخ و المنسوخ دارد كه آيات ناسخ و منسوخ را به ترتيب سوره هاى قرآن مورد بحث و تفسير قرار داده است .
نسخه هاى متعددى از اين تفسير مشاهده شده است كه از آن جمله است نسخه ( 2255 ) كتابخانه مرعشيه قم .
مـنـابـع : اعـيـان الـشيعة , 7/465; الاعلام , 3/330; خزائن الكتب القديمة فى العراق , 135; رياض الـعـلـمـاء, 3/103; الـحـقـائق الراهنة , 109; الذريعة , 20/190; فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه مرعشيه قم , 1/309; الكنى و الالقاب , 1/354; معجم المؤلفين , 5/167.


المحيط الاعظم
اثـر سيد بهاءالدين يا ركن الدين حيدر ( ح 720 - ب 794 ق ) فرزند تاج الدين على عبيدى معروف بـه آملى , از اعاظم عرفاى شيعه و فحول مفسران صوفيه ( - آملى , بهاءالدين حيدر, دايرة المعارف تشيع , 1/233 ). آمـلـى در ايـن اثر بر وفق مذاق عرفانى و روح تصوف به تاويل آيات قرآنى پرداخته و آن را بر چهار مطلب استوار كرده است بر حسب ذات , صفات , اسماء و افعال .
مطلب نخست در تاويل آيات توحيد است ; مطلب دوم در تعريف و حقيقت ; مطلب سوم در ترتيب و تقسيم آن ; مطلب چهارم در كيفيت و تفصيل مطلب ياد شده .
تاريخ فراغت از تاليف اين تفسير رمضان 777 ق است و آن را به نام شاه شجاع صادر نموده است .
ميرزا عبداللّه افندى در رياض العلماء از اين تفسير به نام تفسير المحيط الاعظم فى تفسير القرآن المكرم نام برده و تفسير المحيط الاعظم و تفسير البحر الخضم را دو تفسير جدا از يكديگر دانسته اسـت , شـيـخ آقـابزرگ تهرانى كه اصل نسخه خط مؤلف را در كتابخانه آستانه اميرالمؤمنين (ع ) مشاهده نموده است در الذريعة مى نويسد اين دو تفسير يكى است .
سـيـد حـيـدر آملى تفسيرهاى ديگرى دارد به نام : 1) منتخب التاويل , كه با مذاق عرفانى و شيوه متصوفه به تاويل حروف و كلمات و آيات قرآن پرداخته است .
2) تـاويلات , كه خود آن را تلخيص و عصاره افكار و تكميل سه تفسير قبلى خود دانسته و همانند قرآن آن را ناسخ تورات و انجيل و زبور ياد كرده است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة , 6/271; الاعلام , 2/290; ايضاح المكنون , 2/192; جستجو در تصوف ايران , 2/138; الـذريـعـة , 20/161; الـحقائق الراهنة , 66; روضات الجنات , 3/201; رياض العلماء, 2/218; مجالس المؤمنين , 2/51; معجم الدراسات القرآنية , 265; مفسران شيعه , 111.

نوشتن دیدگاه


تصویر امنیتی
تصویر امنیتی جدید