خشم، واکنشی است غریزی و احساسی در برابر تهدید و نومیدی از رسیدن به اهداف و آرزوها و زمانی که کنترل از دست فرد رها می شود و نتواند از آن به نحو سازنده ای استفاده کند، یک نیروی مخرب می شود. بنابراین، خشم یک امر کاملا عادی و طبیعی و واکنشی غریزی است؛ نیروی دفاعی که فرد برای دفاع از خود و یا دیگران از خود بروز می دهد و اگر از محور اصلی خارج گردد به خوی ناپسندی تبدیل می شود که خوی های ناپسند دیگری را به همراه خود می آورد.
پس از خشم فرار نکنید؛ با آن دوست هم نشوید؛ بلکه آن را به عنوان علامت و نشانه دقیقی بپذیرید که مشکلات زندگی را به شما نشان می دهد. آنگاه درصدد ترمیم بخش های آسیب دیده باشید. خشم درست مانند چراغ چشمک زنی است که در تقاطع راه آهن روشن می شود و خبر از آمدن قطار در حال حرکت دارد. خشم هم پیامی است که نشان می دهد یک نیاز یا یک خواسته، برآورده نشده است و اگر به پیام احساسات خود یا دیگران توجه نکنید، نیاز برآورده نشده از بین نمیرود؛ بلکه به اشکال مختلف بروز می یابد تا شما از آن مطلع شوید. اما این را هم می دانیم که خشم نیروی خدادادی در وجود انسانهاست که مانند بسیاری از تمایلات و غرایز دیگر باید آن را کنترل کرد؛ نیرویی که اگر در جهت صحیح از آن استفاده شود، انسان ساز است و اگر مهار نگردد، چون سیل، آثار مخربی به همراه دارد.
می توان با به کارگیری صحیح خشم، موفق تر، شادتر و صمیمانه تر زندگی کرد.
حضرت علی علیه السلام می فرمایند: "بر شهوت و خواسته های نفسانی غلبه کن تا حکمت(و معرفت) در وجود شما به کمال برسد."1
ارزنده است که انسان کنترل این نیروی عظیم را چه در درون خود و چه در برخورد با دیگران بیاموزد تا بتواند از زندگی آرامتر و شیرین تری بهره مند شوند.
اما چگونه می توانیم خشم خود را کنترل کنیم؟
یکی از مهمترین عواملی که مارا نسبت به چیزی خشمگین می کند یا شدت خشم ما را زیاد می کند، نوع باورها و قضاوتها و نحوه فکر کردن و نگرش ما نسبت به مسائل و صحبتهایی است که با ضمیر خود انجام می دهیم.
ما سعی می کنیم که با توجه به منابع اسلامی و روان شناسی، برخی از راهکارهای عملی برای کنترل خشم را ارئه دهیم.
یکی از نکات بسیار قابل توجه و مهم که نباید از یاد ببریم این است که بهترین زمان درمان خشم مخرّب، مواقعی است که این نیروی عظیم در وجود شما خفته باشد؛ یعنی در درونتان احساس عصبانیت یا خشمگین شدن و ناراحتی نداشته باشید؛ بلکه آرام و رها باشید. در این صورت، فکرتان آزادتر است و بهتر می توانید تمام مطالبی که آموخته اید را به یاد آورید و ذهنتان را متمرکز کنید تا با تکرار و تمرین، خود را برای کنترل لحظاتی که به هر دلیل خشمگین شده اید، مهیا سازید و نیز توجه داشته باشید همیشه، بهترین زمان کنترل خشم، ابتدائی ترین لحظه های بروز خشم است؛ زیرا در لحظاتی که اولین جرقه های غضب را در وجود خود احساس می کنید و آتش درون را می افروزید، کنترل خشم راحتتر و کم هزینه تر از زمانی است که بخواهید از آتش سوزی در وجودتان جلوگیری کنید. فراموش نکنید که با این کار از مزایای کنترل خشم نیز بهره مند خواهید شد که عبارتند از:
1- با کنترل خشم، درهای دیگری از گناه چون تهمت، غیبت، دروغ، مردم آزاری، دل شکستن، کینه توزی، کشف اسرار و غیره که به روی انسان باز شده است، بسته می شود و روح را از ابتلا به عواقب آن مصون می دارد.
2- مهمتر از همه آنکه رضایت خدا را فراهم آورده اید.
3- سلامت جسم و روح را تضمین کرده اید.
4- سبب لذت بردن بیشتر از زندگی می شوید.
5- روابط شما با دیگران سالم تر مانده و پیوندتان را با آنها استحکام بخشیده اید.
6- به آسانی به منشاء خشم پی برده و راحتتر می توانید آن را درمان کنید.
و موارد دیگر که مطمئناً شما می توانید این لیست را کامل تر کنید.
به نظر می رسد که می توان راههای عملی کنترل خشم را به دو دسته بینش درمانی و رفتار درمانی تقسیم نمود.
بینش درمانی در واقع توصیه هایی است که بیشترین کمک را در جهت کنترل خشم به انسان می کند. در واقع کمک می کند تا یاد خدا و ایمان به حضور همیشگی او در تمامی لحظات، انسان را از رفتارهای ناشایست باز دارد و به عنوان یک بازدارنده قوی حرکات انسان را کنترل کند. چنین فردی تلخی و سختی خشم را به یاد او، برای او و به امید او به جان می خرد. در این راستا، احادیث و گفته های گران سنگ ائمه علیهم السلام را در این زمینه به خصوص در لحظه های خشمگین شدن، در ذهن خود مرور میکنیم تا راحتتر بتوانیم اختیار خشم خود را به دست گیریم.برای افزایش این مهارت، می توانیم برخی از این احادیث را با خط زیبا و درشت روی یک کارت مقوایی یا کاغذ بنویسیم و آن را در محلی که در معرض دیدمان است نصب نمائیم تا با مرور هر روز چند بار و در شرایط متفاوت، آن جمله ها کم کم ملکه ذهنمان شده و در لحظه های آتشین خشم، ناخود آگاه چون زنگ خطری به صدا در آمده و با هشدار درونی، مانع از پیشرفت خشم در ما گردد. برای نمونه، به این احادیث گرانبها توجه کنید:
حضرت علی علیه السلام در حدیثی می فرمایند: "خشم دشمن توست؛ پس او را بر خود مسلط مگردانبرسد."2
و در جایی دیگر چنین می فرمایند: "کسی که از خدا بترسد، در هنگام خشم، انتقام نمیگیرد."3
همچنین امام باقر علیه السلام اینگونه سفارش کرده اند: "کسی که خشم خود را فرو خورد در حالی که می تواند آن را اعمال کند، خدا در قیامت دلش را از ایمان پر کند و عذاب روز قیامت را از او باز گیرد."4
و امام صادق علیه السلام نیز می فرماید: "هیچ بنده ای خشمش را فرو نخورد مگر خدا عزت او را در دنیا و آخرت بیفزاید."5
خدا به حضرت موسی علیه السلام فرمود: "ای موسی! غضب خود را از کسی که تو را بر او مسلط نمودم نگاه دار، تا آنکه نگاه دارم از تو غضب خود را؛ بدان هیچ آتشی از آتش غضب الهی دردناکتر و سوزاننده تر نیست."6
اما به توصیه هایی که علاوه بر معرفی راهکارهای عملی، انسان را در انجام دادن برخی امور تشویق کرده و از انجام دادن برخی دیگر منع می کنند، رفتاردرمانی می گویند. به برخی از این توصیه های کاربردی در لحظه های بروز خشم که به انسان کمک می کند تا کنترل خشم را در دست گیرد، توجه نمایید:
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلّم می فرمایند: "اگر خشمگین شدید و ایستاده اید، بنشینید و چنانچه خشمتان برطرف نشد، دراز بکشید.7
یعنی در هنگام خشم، وضعیت خود را تغییر دهید."
همچنین می فرمایند:"همانا خشم از شیطان است و شیطان از آتش آفریده شده است و آتش با آب خاموش می شود؛ پس هرگاه فردی از شما خشمگین شد، وضو بگیرد."8
مولای متقیان، حضرت علی علیه السلام نیز می فرمایند: "خشم را با خاموشی درمان کنید.9 و با بردباری به جنگ خشم بروید.10 و در هنگام خشم، جایی برای خوشنودی خودتان باقی بگذارید و نگذارید در هنگام خشم، اوج بگیرد.11"
از یاد نبرید که به هنگام خشم و عصبانیت، تصمیم گیری نکنید و ادامه بحث را به زمان دیگری موکول نمائید که بزرگترین داروی خشم، صبر و درنگ است و تا می توانید زبان خود را کنترل کنید که "بیشترین اشتباهات انسان در زبان اوست."12 زیرا "زبان، درنده ای است که اگر رها شود، انسان را می گزد. 13""
از دیگر دستورالعمل های مهم به هنگام خشم این است که سکوت و خاموشی را سرلوحه خود قرار دهید تا فرصتی به وجود آورید که قدرت بازسازی لحظه ها را برای خود داشته باشید و توانایی برای تصمیم گیری درست، در یافتن راه حل برای مشکلاتتان را به دست آورید؛ که این کار، خود نیز به تکرار و تمرین و زمان نیاز دارد؛ باید صبور باشید و کم کم با آن مأنوس گردید و توجه داشته باشید که: "هر سکوتی، در آن اندیشیدن نباشد، غفلت است. 14" و سکوت به جا، "موجب فهم و کیاست و عقل انسان می شود. 15"
هرگاه فردی کنترل زبانش را به دست گرفت براحتی می تواند هر جا که لازم است سکوت اختیار کند و آنگاه که ایجاب کرد سکوت را بشکند و سخن بگوید و نکات ظریف سخن گفتن را رعایت کند تا کلامش به عمق جان نفوذ نماید.
در هنگام صحبت در هنگامی که عصبانی هستید، توجه داشته باشید که اولا به جا و به موقع صحبت کنید و خاموشی را سرلوحه خود قرار دهید و اگر تصمیم به صحبت گرفتید، از لحن آرام استفاده کنید که به هنگام تنش، آرام صحبت کردن فرد، طرف مقابل را بیدار می کند تا تعادلش را به دست آورد و بتواند انصاف را رعایت کند.
با لحن مؤدبانه سخن بگوئید و از بلند و صریح صحبت کردن بپرهیزید. اخم کردن، پوزخند زدن یا با صدای تمسخرآمیز سخن گفتن، احساس منفی را در طرف مقابل پرورش داده و ناخودآگاه، شنوایی او نسبت به حرفهای شما کاهش می یابد. دیگر آن که به نحوه سخن گفتنتان اهمیت دهید. در هنگام خشم از عیب جویی، سرزنش و تحقیر، داد زدن، فحاشی و بدخلقی اجتناب کنید و سنجیده، زیبا و درست و مؤدبانه لب به سخن باز کنید.
همچنین بهتر است با صبر و بردباری در لحظه های خشم از هر واکنش کلامی یا عملی برای مدتی اجتناب کنید و اجازه دهید ذهن شما واکنش های جایگزین دیگر را مرور و احتمالا انتخاب کند.
مطمئن باشید همیشه اولین راهی که به ذهن می رسد، بهترین راه نیست؛ با به تعویق انداختن خشم (تمرین صبر) می توانید بهترین راه را برگزینید.
امام صادق علیه السلام در این باره چنین می فرمایند: "اگر بردبار نیستی، خود را به بردباری وادار. 16 " (تمرین بردباری)
و امیر مؤمنان علی علیه السلام می فرمایند: "هر که خود را به بردباری وادار نسازد، بردبار نشود. 17 "
از دیگر صفات پسندیده ای که فرد را دارای روح بزرگ می کند و او را توانایی می دهد که بتواند بر خشم خود غلبه کند، عفو و گذشت است.
در این باره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلّم می فرمایند: "هرگاه خشمی برای شما پیش آمد، با عفو و گذشت آن را از خود دور کنید. 18 "
و علی علیه السلام فرمودند: "هیچ بردباری، مانند درگذشتن از گناهان کسی نیست. 19 "
پس ببخشید و فراموش کنید. نخستین و مهمترین قدم برای تداوم زندگی، بخشش و فراموش کردن خطاهاست. با این کار به زندگی رنگ و روئی تازه می دهید.
بهتر است گذشت همراه با فراموش کردن خطاهای دیگران باشد تا مثل آتش زیر خاکستر، شعله های خشم نهفته را مشتعل نکند.
با مرور کوچکترین خاطره مثبتی که از گذشته در ذهن شما نقش بسته است، میزان گذشت خویش را در مراحل بعد افزایش دهید.
«به هنگام خشم ؛ نه به فکرم تصمیم؛ نه به لب دستوری؛ نه کنم تنبیهی؛ با محبت، شاید گرهی بگشایم؛ با خشونت هرگز.»

پی نوشت ها
1. میزان الحکمه، ج3، ص 1267، ح4245.
2. مستدرک المسائل، ج12، ص11.
3. میزان الحکمه، ج9، ص4337.
4. میزان الحکمه، ج5، ص 4335.
5. اصول کافی، ج2، ص110.
6. اصول کافی، ج2، ص303.
7. میزان الحکمه، ج9، ص4340.
8. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلّم، میزان الحکمه، ج9، ص4340.
9. امام علی علیه السلام، غرر الحکم، ص216.
10. امام علی علیه السلام، غرر الحکم، ص258.
11. شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج20، ص344.
12. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلّم، مجموعه ورام، ص105.
13. بحار الانوار، ج68، ص290.
14. میزان الحکمه، ج11، ص 17921.
15. امام صادق علیه السلام.
16. اصول کافی، ج2، ص111.
17. غرر الحکم، ص286.
18. میزان الحکمه، ج8، ص 3832، ح 13174.
19. غرر الحکم، ج2، ح10474.
منبع: کنترل خشم در خانواده، مؤلف: مریم کربلائی علی گل.

نوشتن دیدگاه


تصویر امنیتی
تصویر امنیتی جدید